مریم بخشی هستم، فارغ التحصیل روانشناسی عمومی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم انسانی دانشگاه زنجان در سال ۱۳۹۶، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “اثر بخشی هنر درمانی بر مهارت های اجتماعی- ارتباطی، تنظیم هیجان و انعطاف پذیری در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه زنجان

دانشگاه علوم انسانی

پایان نامه جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روان شناسی عمومی

عنوان:

اثر بخشی هنر درمانی بر مهارت های اجتماعی- ارتباطی، تنظیم هیجان و انعطاف پذیری در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم

دانشجو:

مریم بخشی

استاد راهنما:

دکتر ذکر اله مروتی

استاد مشاور:

دکتر طاهره الهی

خانم سارا شاه محمدیان

بهمن ۱۳۹۶

فهرست مطالب

عنوان

فصل اول: کلیات پژوهش

مقدمه

بیان مسئله

اهمیت و ضرورت پژوهش

اهداف

هدف کلی

اهداف جزئی

تعریف عملیاتی هنردرمانی

تعریف نظری مهارت های اجتماعی ارتباطی

تعریف عملیاتی مهارتهای اجتماعی ارتباطی

تعریف نظری تنظیم هیجان

تعریف عملیاتی تنظیم هیجان

تعریف نظری انعطاف پذیری رفتاری

تعریف عملیاتی انعطاف پذیری رفتاری

تعریف نظری اختلال طیف اتیسم

تعریف عملیاتی اختلال طیف اتیسم

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش

اختلال طیف اتیسم

مهارت های اجتماعی – ارتباطی

تنظیم هیجان

انعطاف پذیری رفتاری و رفتارهای محدود و تکراری –

شیوع اختلال طیف اتیسم

علت اختلال طیف اتیسم

نظریه های علی اولیه

نظریه های علی امروزی

ژنتیک

زیستی عصبی

تراکم سیناپسی

ساختار و عملکرد مغز

تکامل شناختی اجتماعی

زیست محیطی

هورمون ها

درمان اختلالات طیف اتیسم

روش درمانی تیچ

روش فلورتایم

درمان پاسخ محور

برنامه درمانی ارتباط با تبادل

یکپارچه سازی حسی یا بهبود مجموعه حواس

مدل دتور

روش درمانی LEAP

روش داستان های اجتماعی

کاردرمانی

درمان رژیمی دارویی

آموزش دوستی

برنامه درمانی با حیوانات

هنردرمانی

تاریخچه هنر درمانی

تعریف هنردرمانی

فواید هنردرمانی

زیرشاخه های هنردرمانی

نقاشی درمانی

نمایش درمانی

عکس درمانی

موسیقی درمانی

سفال و سن درمانی

اهداف هنردرمانی

هنردرمانی و اختلال طیف اتیسم

پیشینه پژوهش

پژوهش های داخلی

پژوهشهای خارجی

خلاصه

فصل سوم: روش شناسی پژوهش

روش پژوهش

جامعه آماری، گروه نمونه مورد مطالعه، روش نمونه گیری –

ابزار و مقیاس های پژوهش

برنامه مداخله هنردرمانی

سیاهه تنظیم هیجان

ویرایش دوم مقیاس درجه بندی اتیسم گیلیام

روند اجرا

جلسه اول تا سوم: آشنایی با رنگ ها و قلم مو

جلسه چهارم و پنجم: کار با گل رس

جلسه ششم: هنر اول: نقش دست بر روی لوح گلی

جلسه هفتم و هشتم: رنگ آمیزی گردی

جلسه نهم: رنگ آمیزی دست بر روی کاغذ

جلسه دهم و یازدهم : رنگ آمیزی دست بر روی لوح گلی

جلسه دوازدهم: هنر دوم: درست کردن صورتهای فومی

جلسه سیزدهم و چهاردهم: هنر سوم نقاشی از چهره –

جلسه پانزدهم تا بیست ام: هنر چهارم: مکان امن برای رشد

جلسه بیست و یکم تا بیست و سوم: هنر پنجم: جعبه احساسات

جلسه بیست و چهارم تا بیست و هفتم: نقاشی دو نفره

جلسه بیست و هشتم تا سی و دوم: هنر ششم: نقاشی گروهی دیواری

روش تجزیه و تحلیل دادهها

فصل چهارم: یافته های پژوهش

اطلاعات توصیفی

فرضیه ۱

فرضیه دوم

فرضیه سوم

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

بحث و نتیجه گیری

نتیجه گیری

محدودیت های پژوهش

پیشنهادهای پژوهش

پیشنهادهای کاربردی

منابع فارسی

References

پیوست ها

الف) نیمرخ مهارت اجتماعی اتیسم اسکات بلیتی

ب) سیاهه تنظیم هیجان شیلدر و سیچتی

ج) مقیاس رتبه بندی گلیلیام_ ویرایش دوم (GARS2) سه

د) نمونه کارهای هنری کودکان

چکیده

اختلال طیف اتیسم مجموعه ای از شرایط عصبی رشدی است که قبل از سن ۳ سالگی آغاز می شوند و با کمبود در ارتباط و تعاملات اجتماعی و رفتارها یا علایق محدود تکراری ، مرتبط است. تاکنون درمان های زیادی برای کمک به این کودکان روی کار آمده است، برخی از والدین و محققین معتقدند که روش های درمانی مکمل دیگری نیز وجود دارند که می توانند ارتباط کودک با دنیای اطراف و سایرین را بهبود بخشیده و رفتارهای آنها را بهتر کنند. از انواع این درمان ها می توان به موسیقی درمانی، هنر و حیوان درمانی اشاره کرد پژوهش حاضر به بررسی اثربخشی هنردرمانی بر مهارت های اجتماعی- ارتباطی، تنظیم هیجان و انعطاف پذیری رفتاری کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم پرداخته است. با استفاده از روش نمونه گیری در دسترس از جامعه آماری کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم ۶ تا ۱۲ ساله شهر زنجان، ۲۶ نفر انتخاب شده و بطور تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل قرار گرفتند. طرح پژوهش شبه آزمایشی و از نوع پیش آزمون- پس آزمون و پیگیری با گروه گواه است. برای اندازه گیری متغیرهای مهارتهای اجتماعی – ارتباطی، تنظیم هیجان و انعطاف پذیری رفتاری به ترتیب از پرسشنامه های نیمرخ مهارت های اجتماعی اسکات ببلینی، سیاهه تنظیم هیجان و خرده مقیاس رفتارهای محدود و تکراری گیلیام ویرایش دوم ( گارز -۲) استفاده شد. گروه آزمایش طی ۳۲ جلسه به مدت ۴ ماه تحت مداخله هنردرمانی که از برنامه مداخله هنر درمانی برای کودکان و نوجوانان در خودمانده جنیفر سیلورز (۲۰۰۸) الگوبرداری شده بود، قرار گرفتند و بعد از گذشت دو ماه از آزمودنیها پیگیری به عمل آمد. برای تحلیل داده ها، از تحلیل کوواریانس چند متغیری و تحلیل کواریانس یکراهه استفاده شد. نتایج بدست آمده نشان از اثربخشی هنر درمانی بر تمرات مهارت های اجتماعی ارتباطی و مولفه های آن و مؤلفه های تنظیم هیجان در مراحل پس آزمون و پیگیری بود. اما در متغیر انعطاف پذیری رفتاری این تفاوت معناداری بدست نیامد. بر اساس یافته های بالا می توان گفت که هنر درمانی قادر است تا مشکلات افراد مبتلا به اختلال طیف اتیسم را در زمینه مهارتهای اجتماعی ارتباطی و تنظیم هیجان بهبود ببخشد، اما در متغیر انعطاف پذیری رفتاری این پژوهش به نتایج معناداری دست نیافت.

کلید واژه ها:

اختلال طیف اتیسم، مهارت های اجتماعی ارتباطی، تنظیم هیجان، انعطاف پذیری رفتاری، رفتارهای محدود تکراری، هنردرمانی۔

فصل اول: کلیات پژوهش

مقدمه

بدون شک یکی از بیشترین موضوعات مورد مطالعه در حیطه سلامت روان، اختلال طیف اتیسم است (ماتسون و کازلوواسکی ، ۲۰۱۱). اختلالات طیف اتیسم شرایط مادام العمر و اغلب مخربی هستند و به شدت بر عملکرد اجتماعی و خودکفایی تأثیر می گذارد، تأثیر بسیار منفی نیز بر زندگی تمام افراد خانواده فرد مبتلا دارد. مطابق با معیارهای تشخیصی آماری اختلالات روانی، نسخه پنجم (۵-DSM) و ۱۰_ICD (سازمان بهداشت جهانی، ۱۹۹۳) اختلال طیف اتیسم به عنوان اختلال در ارتباط اجتماعی و رفتارها یا علایی محدود انگراری که قبل از سن ۳ سالگی آغاز می شوند، تعریف شده است. این کمبودها فراوان و ماندگار هستند، معمولا در اوایل دوران کودکی ایجاد می شوند و به احتمال زیاد به اختلال عملکرد در زمینه های مختلف منجر می شود (یاتس و کوچر ، ۲۰۱۶)از نخستین ویژگی های قابل مشاهده و قابل شناسایی در اختلال طیف اتیسم، اختلال در مهارتهای اجتماعی است (تین ،۲۰۰۹) و شاید بتوان گفت پایدار ترین ویژگی این اختلال از دوران کودکی تا بزرگسالی میباشد(بدلی- برون ، مورفی و وینگ ، ۲۰۰۶)براساس نظر بلینی ، پترز ، بشر و هویف (۲۰۰۷) نقص مهارتهای اجتماعی در افراد مبتلا به اختلال طیف اتیسم شامل: مشکلاتی در شروع تعامل اجتماعی، نگهداری رابطه متقابل، تقسیم شادی و لذت و فهمیدن علایق دیگران است (بلینی، پترز، بنر و هویت، ۲۰۰۷) اختلال در مهارت های اجتماعی خود را بصورت طیفی نشان می دهد که در یک سوی این طیف کودکانی هستند که تمایل شدید به تنهایی و اجتناب از دیگران دارند و در سوی دیگر این طیف کودکانی هستند که میل به برقراری ارتباط با دیگران دارند، ولی از چگونگی شروع و تداوم آن اطلاعی ندارند و بصورت نادرست ارتباط برقرار می کنند(کووچ و میرندا ، ۲۰۰۳).عموما اعتقاد بر این است که افراد مبتلا به اختلال طیف اتیسم در پردازش احساسات خودشان و افراد دیگر مشکل دارند( هیل ، برتوز و فریچ ، ۲۰۰۴ به نقل از بروگینگ ، هویس من ، وویک ، کرایج و گرانفسکی ،۲۰۱۶). آلدوا ، نولن _ هوکسما و شوایزر (۲۰۱۰) بیان می کنند که تنطیم هیجان به عنوان فرایندی تصور شده است که از طریق آن افراد احساساتشان را به طور خودآگاه و ناخوداگاه تنظیم می کنند، تا به خواسته های محیطی پاسخ مناسب دهند (آلدو ، تولی_ هوکسما و شوایزر ، ۲۰۱۰).توانایی تنظیم هیجان، نقش مهمی در کار کرد و آسیب شناسی مهارتهای اجتماعی هیجانی و شناختی دارد( کیم- اسپون ، سیچتی و راگوچ ،۲۰۱۳؛ بلایر و دیاموند ،۲۰۰۸). تنظیم هیجان در بردارنده فرایندهای بیرونی و درونی است که از طریق آن افراد هیجان ها را برای دستیابی به اهداف، مدیریت می کنند تامسون، ۱۹۹۴؛ به نقل از محمودی، برجعلی، غباری بتاب، اختیاری و اکبری زردخانه (۱۳۹۵).مطابق با تحقیقاتی که بر روی جمعیت مبتلایان به اختلال طیف اتیسم صورت گرفته، تمامی گزارش ها حاکی از آن است که اکثر این کودکان مشکلات هیجانی نشان میدهند(تاسیکا ، هستینگ ، امرسون و کانلستر ، ۲۰۱۱). کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم نه تنها در ادراک علایم هیجانی اجتماعی مشکل دارند بلکه به نظر می رسد در تنظیم رفتارشان در پاسخ به این علایم نیز دارای مشکلاتی هستند (لاولند ، ۲۰۰۵). بنظر می رسد این اختلال هیجانی نه تنها در تشخیص بلکه در درمان نیز بک عامل اصلی به حساب می آید (لانگت ، فرل – چاپ ، ارو ، چامات ، ورنازا۔ مارتین ،۲۰۱۲).یکی از مظاهر ناتوانی تنظیم هیجان در اختلال طیف اتیسم اختلالات رفتاری جدی است. واکنش های رفتاری نامناسب از فیبل کج خلقی، طغیان کنترل نشده، آسیب به خود ناشی از مدیریت ناکارآمد حالات هیجانی در پاسخ به استرس و تحریک بیش از حد است (کنستانت ایرز و استوارت ۲۰۰۶؛ به نقل از ماز افسگی و وابت، ۲۰۱۴).کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم رفتارهای نامطلوبی مانند: حرکات کلیشه ای، پرخاشگری و رفتارهای خود آزاری را از خود نشان میدهند(واتلین ، دیتز ، ۲۰۰۷). آنها همچنین در فهم و استفاده از قوانین و رفتارهای اجتماعی، اشاره های محاوره ای و رفتارهای غیر کلامی و هماهنگی حرکتی دچار مشکل هستند. حساسیت کم یا زیاد به محرکهای شنوایی، بویایی، لامسه و بینایی اغلب در کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم گزارش شده است (راجرز و اوزونق ، ۲۰۰۵).در مارس ۲۰۱۴، مرکز کنترل بیماری و پیشگیری آخرین یافته هایشان را در مورد شیوع اختلال طیف اتیسم در میان کودکان ۸ ساله منتشر کرد. یافته های آنها تکان دهنده بود. در سال ۲۰۱۰ از ۶۸ کودک ۱ نفر معیارهای تشخیصی اختلال طیف اتیسم را برآورده کرده است این در حالی است که در سال ۲۰۰۸ از هر ۸۸ کودک ۱ نفر، در سال های ۲۰۰۴ و ۲۰۰۶ از هر ۱۱۰ کودک نفر و در سال ۲۰۰۲ از هر ۱۵۰ کودک ۱ نفر مبتلا به اختلال طیف اتیسم تشخیص داده شده بود (ماندلا و لکاوالیر ۲۰۱۴).تاکنون روش های درمانی بسیاری برای کودکان با اختلال طیف اتیسم پیشنهاد شده، اما هیچ یک به طور کامل پاسخگوی نیازهای این افراد نبوده است(کوگل ، سینگ و کوگل ،۲۰۱۰) و بسیاری از درمان های موجود پرهزینه و زمان بر هستند، در نتیجه نیاز به درمان های کم هزینه تر احساس می شود(مینجارز ، ویلیامز ، مرکر و هاردن ، ۲۰۱۱). از سویی دیگر کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم بدلیل ارتباط محدود کلامی، رفتارهای قالبی و در خود فرورفتگی، به درمان های رایج روانپزشکی به دشواری پاسخ می دهند. با وجود مشکلات گسترده ای که در این کودکان مشاهده میشود، درمان های جایگزین مناسبی برای بهبود وضعیت روانشناختی آنها پیشنهاد شده است (نقدیشی و اعلمی، ۱۳۹۴). یکی از رویکرد های آموزشی جدید که برای کودکان اتیستیک طراحی شده است و در آن از محرک های هنری برای جلب توجه کودکان اتیستیک استفاده می گردد، هنر درمانی است. هنر درمانی یک درمان تجربی است که در یک محیط امن سازمان یافته، انواع تحریکات حسی را بوسیله موادها و تکنیک های هنری فراهم می کند ( مانند: رنگ، مداد شمعی، خاک رس، چوب، پارچه و …). هنر درمانگره افراد را به تجربه کردن و بیان خود در مدت فرایند خلق هنر دعوت می کند( برگز- لوزبرینگ ۲۰۱۳ کیس و دالی ۱۹۹۰۰؛ گیلروی ۲۰۰۶ و هینز ،۲۰۰۹؛ به نقل از شوایزر ، اسپرین و کنورت ،۲۰۱۴).شواهدی وجود دارد که هنر درمانی به کار رفته برای کودکانی که مبتلا به اختلال طیف اتیسم تشخیص داده شده اند، به تغییر مثبت در رفتار اجتماعی و بهبود توجه منجر شده است ( پیئوج ۱۲۰۱۰۰ به نقل از شوایزر، اسپرین و کنورت، ۲۰۱۴). اسچلین ، ماستون و رندر (۱۹۹۵) کشف کردند که استفاده از رسانه گوناگون مانند: برش زدن، منگنه زنی، لمس و مالش ممکن است به حل احساسات منفی کمک کند. این تجربیات لذت بخش می تواند رفتارهای ناسازگارانه را کاهش دهد(شواہور، اسپرین و کنورت، ۲۰۱۴).با توجه به آنچه گفته شد، پژوهش حاضر تأثیر هنر درمانی بر مهارتهای اجتماعی ارتباطی، انعطاف پذیری رفتاری و تنظیم هیجان را بر روی کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم مورد بررسی قرار می دهد.

بیان مسئله:

اختلالات طیف اتیسم یکی از وخیم ترین اختلال های روانشناسی کودکان است که خانواده ها را با چالش های بسیاری روبه رو می کند و امروزه با توجه به شرایط و ویژگی های عجیب و پیچیده این کودکان، پژوهشگران و متخصصین علوم روانشناسی و توانبخشی کودکان استثنایی، به دنبال یافتن راهبردهایی برای کاهش علایم و ویژگی های اساسی در این کودکان هستند(مقدم و جوادی، ۱۳۹۵)انجمن روانپزشکی آمریکا (۲۰۱۳) نشانه های تشخیصی اتیسم را در دو زمینه طبقه بندی می کند نخست نقص در ارتباطات و تعاملات اجتماعی، ناتوانی در ارتباطات چشمی و غیر کلامی و دوم، رفتارهای علایق و فعالیت های محدود و تکراری یکی از ویژگی های ضروری در تشخیص اختلال طیف اتیسم، تقص مداوم در ارتباط و تعامل اجتماعی است. تعامل اجتماعی، رفتاری ساز گارانه است که فرد را قادر می سازد با واکنش مثبت و اجتناب از رفتارهای نامناسب، رابطهای متقابل با دیگران داشته باشد (الیوت و گرشام ، ۱۹۹۳) ارتباط اجتماعی شامل توانایی هماهنگ شده و اشتراک گذاری توجه، مقاصد و احساسات به دیگران و همچنین در گیر شدن در تعاملات متقابل از طریق درگ و استفاده از ابزارهای کلامی و غیر کلامی است. بی تردید داشتن مهارت اجتماعی در کنش متقابل با دیگران از جمله اعضای خانواده، همکلاسیها، معلم ها و همسالان پختگی و کفایت اجتماعی فرد را بهبود می بخشد(رندی و میشل ، ۲۰۰۸).افراد با اختلال طیف اتیسم مشکلات بسیاری در ارتباطات اجتماعی بروز می دهند از جمله: ناتوانی در درک و ابراز احساسات، مشکل در درک کردن زبان کاربردی (بیلینی و پیترز، ۱۲۰۰۸ به نقل از رضایی و لاری لواسانی، ۱۳۹۵). ضعف در مهارت اجتماعی در این کودکان باعث می شود فاقد مهارت دوست یابی