زهرا عفیفی هستم، فارغ التحصیل علوم تربیتی گرایش آموزش و پرورش دبستانی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه علامه طباطبائی در سال ۱۳۹۰، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “بررسی و مقایسه س عملکرد کودکان در مرحله ی پیش عملیاتی و عملیات عینی در فرآیند شکل گیری مفهوم بر اساس نظریه ی ویگوتسکی” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه علامه طباطبایی

دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی

پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته علوم تربیتی گرایش آموزش و پرورش دبستانی

عنوان:

بررسی و مقایسه س عملکرد کودکان در مرحله ی پیش عملیاتی و عملیات عینی در فرآیند شکل گیری مفهوم بر اساس نظریه ی ویگوتسکی

استاد راهنما:

دکتر جمال الدین کولایی نژاد

استاد مشاور:

دکتر غلامرضا صرامی

دانشجو:

زهرا عفیفی

بهمن ماه ۱۳۹۰

فهرست مطالب

عنوان

بیان مساله

اهمیت و ضرورت پژوهش

اهداف پژوهش

فرضیه های پژوهش

متغیرهای پژوهش

تعریف مفاهیم پژوهش

فصل دوم: ادبیات پژوهش

نظریه ی شناختی- اجتماعی بندورا

نظام پردازشگری اطلاعات

نظریه ی رشد شناختی پیاژه

نظریه ی ویگوتسکی

زبان و اندیشه در نظریه ی ویگوتسکی

رشد کمی یا کیفی از دیدگاه ویگوتسکی

رشد مفهوم و مراحل آن در نظریه ی ویگوتسکی

زبان و شناخت

نظریه ی ارتباط گراها

نظریه ی یادگیری

نظریه ی طبیعت گرایی

نظریه های تعامل اجتماعی

تفاوت های فردی در زبان

رشد زبان کودک

مفهوم و واژه در کودک

تشکیل مفهوم

سطوح انتزاع

مفاهیم عینی وانتزاعی

طبقه بندی در کودکان

پژوهش های انجام شده

جمع بندی

فصل سوم: روش شناسی پژوهش

روش پژوهش

جامعه ی آماری

گروه نمونه و شیوه گزینش آن

ابزار جمع آوری اطلاعات

روایی و پایایی

نحوه اجرا

نحوه نمره گذاری

روش تجزیه و تحلیل داده ها

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل نتایج

آمار توصیفی

فرضیه ی اصلی

فرضیه ی کلی

فرضیه ی اول

فرضیه ی دوم

فرضیه ی سوم

فرضیه ی چهارم

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

فرضیه ی کلی

فرضیه ی اصلی

فرضیه ی دوم

فرضیه ی سوم

فرضیه ی چهارم

پیشنهادهای پژوهش

محدودیت های پژوهش

فهرست منابع

پیوست

چکیده

این پژوهش با هدف شناسایی و مقایسه ی عملکرد کودکان دختر و پسر در مرحله ی پیش عملیاتی و عملیات عینی در فرایند شکل گیری مفهوم بر اساس نظریه ی ویگوتسکی انجام شد. نمونه گیری در این پژوهش به صورت هدفمند انجام شد. گروه نمونه شامل ۴۲ کودک (۲۲ پسر و ۲۰ دختر) در مرحله ی پیش عملیائی و ۵۱ کودک (۲۰ دختر و ۳۱ پسر) در دوره ی عملیات عیدی بود. کودکان پیش عملیاتی دارای ۵ سال تمام و کودکان عملیات عیلی دارای ۹ سال تمام بودند. ابزار سنجش، آزمون شکل گیری مفهوم ویگوتسکی بود. این آزمون شامل ۲۲ مهره ی چوبی در پنج رنگ و شش شکل مختلف می باشد. برای تحلیل نتایج از تحلیل واریانس دو راهه استفاده شد. نتایج نشان داد که بین عملکرد کودکان دختر و پسر در مرحله ی پیش عملیاتی و عملیات عینی تفاوت معناداری وجود دارد. میان عملکرد کودکان دختر و پسر در مرحله ی پیش عملیائی تفاوت معناداری وجود داشت، اما در عملکرد کودکان دختر و پسر در مرحله ی عملیائی عینی تفاوت معناداری مشاهده نشد.

کلمات کلیدی: پیش عملیاتی، عملیات عینی، شکل گیری مفهوم، نظریه ی ویگوتسکی، آزمون شکل گیری

مفهوم

فصل اول:

مقدمه

در میان تمام پستانداران انسان برای رسیدن به خودکفایی، به طولانی ترین دوره ی رشد و یادگیری تیاز دارد. به طور کلی هرچه دستگاه عصبی موجود زنده پیچید تر باشد، دوره ی رشد او طولانی تر است. روانشناسان رشد با چگونگی و چرایی جنبه های مختلف رشد و تحول کنش های انسان در طول زندگی سر و کار دارند که از آن جمله است: رشد جسمانی مانند تغییرات قد و وزن و کسب مهارت های حرکتی: رشد شناختی مانند تغییرات فرایند های تفکر، حافظه و توانایی های زبانی و رشد اجتماعی و شخصیت مانند تغییرات مفهوم خویشتن، هویت جنسی و رابطه ی با دیگران (اتکینسون، ۱۳۷۸، ترجمه ی براهنی).در تبیین زنجیره ی رشد بعضی از روانشناسان مراحل رشد را شامل گام های مجزا و از نظر کیفی متمایز از هم می دانند، در نظر آنان در هر مرحله رفتارها حول موضوعی بارز با مجموعه خصوصیات بهم پیوسته ای سازمان یافته اند، رفتار های هر مرحله با رفتارهای مراحل قبلی و بعدی تفاوت کیفی دارند و این مراحل و ترتیب و توالی در همه ی کودکان یکسان است (همان منبع). مثلا کودکان در سال های اولیه ی زندگی خود به میزان زیادی در این جا و اکنون” عمل می کنند و داده هایی که از دیگران در بافت می دارند، مبتنی بر نزدیکترین موقعیتی است که در آن قرار دارند (فاستر کوهن، ۱۳۸۹، ترجمه ی میر احمدی). پیاژه معتقد بود که رشد به طور ناپیوسته در چهار مرحله ی متمایز، به لحاظ کیفی رخ می دهد: مرحله ی حسی – حرکتی از صفر تا ۱۸ ماهگی)، مرحله ی پیش عملیاتی از ۱۸ ماهگی تا ۷ سالگی)، مرحله ی عملیات عیلی (از ۷ تا ۱۲ سالگی) و مرحله ی عملیات انتزاعی از ۱۲ سالگی به بعد). گذر از یک مرحله به مرحله ی بعدی سازماندهی دوباره و بنیادی در نحوه ی ساخت (یا بازسازی و تفسیر جهان فرد را به دنبال دارد (ماسن، ۱۳۸۶، ترجمه ی یاسایی، ص ۳۰۲ ).شناخت رشد ذهنی کودک یکی از فرایندهای شناخت کودک است، اما اندیشه و زبان با هم رابطه ی نزدیک و مستقیم دارند. به نظر می رسد که در ذهن انسان زمینه ی خاصی برای فرایندهای شناختی و زبانی وجود دارد و همین زمینه است که توانایی های اندیشه و زنان را برای آدمی فراهم می آورد (قرشی،۱۳۷۸). مطالعه ی زبان، تاریخی طولانی و غنی و چند هزار ساله دارد. با این فرض که ” زبان بهترین آینه ی ذهن بشر است.”، مطالعه ی زبان را اغلب پژوهش در مورد ماهیت ذهن و تفکر دانسته اند (لایب نیتس به نقل از چامسکی، ۱۳۸۰،درزی). در مطالعه ی رشد و نمو عقلی یا ذهنی ، استعدادهای حفظ کردن، تخیل، زبان، ادراک، تصورات و استعداد حل مشکلات و مسائل مورد بحث قرار می گیرد(شعاری نژاد، ۱۳۸۶) در سال های اخیر علاقه ی فزاینده ای به تفاوت های جنسیتی در زمان مشاهده می شود. این تفاوت ها هم محتوا و هم سیک زبان مورد استفاده را تحت تاثیر قرار می دهند و لهجه ی جنسیتی نامیده می شود لوئینز، ۲۰۰۱). این تفاوت ها از ابتدای کودکی شروع می شوند و می توان تفاوت های جنسیتی را که در بزرگسالان مشاهده می شود، در سنین ۴ تا ۵ سالگی در زبان کودکان بازیافت (به نقل از هاز ،۱۹۷۵) و این تعجب برانگیز نیست چرا که سبک گفتار والدین با بچه ها از همان اوان کودکی بر حسب جنسیت آنها تفاوت می کند (به نقل از اوثینز، ۲۰۰۱). برای مثال برخورد پدران با پسران آمرانه تر از پرخورد آنان با دختران است (به نقل از برکو و گریف ). این امر در تفاوت های مکالمات بین مرد ها و زن ها نیز خود را منعکس می سازد. اما شایان ذکر است که شباهت ها در زبان بیشتر از تفاوت هاست و این که در هر نوع تحلیل جنسیت و سبک های زبانی، زمینه ی فرهنگی را باید مد نظر داشت (تنن ۱۹۹۴به نقل از لوربا، ۱۳۸۱، ترجمه ی عزبدفتری، ص ۵۷).

بیان مساله

عالی ترین دستاوردهای انسان حاصل توانایی او در پرداختن به اندیشه های پیچیده، تبادل اندیشه و عمل کردن بر اساس اندیشه است. اندیشیدن شامل گستره ی وسیعی از فعالیت های ذهنی است. می توان اندیشه را نوعی “زبان ذهن” دانست اتکینسون، ۱۳۷۸، ترجمه ی براهنی) ال، س، ویگوتسکی نخستین کسی بود که اظهار داشت زنان در تشکیل فرایندهای ذهنی نقشی عمده ایفا می کند. به اعتقاد وی روش اساسی تجزیه و تحلیل رشد کنش های عالی روانی همانا پژوهش در سازمان بندی مجدد فرایندهای ذهنی است که بر اثر تأثیر زبان صورت می گیرد لوریا، ۱۳۸۱، ترجمه ی عزبدفتری، ص ۷۲). ویگوتسکی برای این که نقش گفتار را در تکامل فرایندهای ذهنی نشان دهد، علاوه بر کارکرد کلمه در مقام اشاره به اشیاء پدیده ها و روابط که خود طی جریانی طولانی شکل می گیرد، محتوای معناشناختی کلمه یعنی سیستم تعمیم یایندگی و رشد و تکامل معنای کلمه را آماج اصلی خود قرار داد. او در یافت که معنای کلمه به تدریج در ذهن کودک جای خاصی پیدا می کند. در این جریان فرایندهای نوروپسیکولوژیک پیچیده ای دخالت دارند. هر کلمه تاریخچه ای دارد و در مسیر رشد زبان نه تنها کار کرد کلمه بلکه ساختار آن نیز دستخوش دگرگونی می گردد. به نظر ویگوتسکی زبان را نباید صرفا یک وسیله ی ارتباطی تلقی کرد، بلکه به فعالیت های عالی ذهن نیز نظم می بخشد. زیرا چنان که قبلا هم اشاره شد، میان گفتار و رشد و تکامل فرایندهای عالی ذهن ارتباط ناگسستنی وجود دارد. به عبارت دیگر، رشد و تکامل ذهنی انسان که به تجربه های او مبتنی است بدون رشد زبان غیر ممکن است. شعاری نژاد، ۱۳۸۱، ص ۱۳۸)ویگوتسکی پیرامون رشد ادراک کودک به پژوهش پرداخت و به این نتیجه رسید که صور مشخصه ی ارتباط زبانی هنگامی ایجاد می شود که تعمیمی در نتیجه می برداشت های مستقیم حاصل از مجموع چندین شئ صورت گرفته باشد و این صور ارتباط وقتی به انجام می رسند که هر یک از فرآیند های تجزیه و ترکیب واقعیت به وسیله ی واژه یی که خصایص ضروری آن (واقعیت) را مشخص می کنند و شئ ادراک شده را به یک مقوله خاص نسبت می دهد، تبیین شود (لوریا، ۱۳۸۱، ترجمه ی عزیدفتری، ص ۷۲). مفاهیمی که کودکان دارند از مفاهیم بزرگسالان متفاوتند ولی این تفاوت بیشتر از حیث درجه است که از حیث نوع. مطالعاتی که درباره ی مفاهیم کودکان انجام شده اند نشان می دهند که رشد و تکامل مفاهیم ایشان جریان منظمی را طی می کنند. رشد مقاهیم خردسالان از عینی به انتزاعی، از ابهام به وضوح، از عدم به سوی وجود به شکل معانی جدید سیر می کند. ویگوتسکی مفاهیم را در دو حیطه بررسی می کند، مفاهیم علمی و مفاهیم عام. مفاهیم عام زبانی که با واژه ی “مفهوم” به آنها اشاره می کند و مفاهیم علمی” که مفاهیمی هستند که از طریق مدرسه و به صورت ساختار متد به کودک ارائه می شوند در نخستین مرحله ی طبقه بندی، ذهن کودک در درجه ی اول متوجه ساختمان و عمل هر شئ است “سبب و گردو خوردنی هستند.” از مطالعه ی نقاشی های کودکان معلوم می شود که آنها اول به قسمت های کلی شئ توجه می کنند ولی به مرور زمان توجه شان به اجزای مشخص یک کل زیاد می شود. از خصوصیات دیگر مفاهیم کودکان این است که با اخذ تجارب و گذشت زمان معانی جدیدی به آنها افزوده می شود. به علاوه برخی از مفاهیم و معانی ممکن است در ذهن کودک وجود داشته باشند لکن او ارتباط آنها را مدت ها بعد درک کند ( شعاری نژاد، ۱۳۸۶) طبق نظریه ی شناختی وقتی کودکان از مرحله ی حسی حرکتی به مرحله ی پیش عملیاتی می رسند، واضح ترین تغییر، افزایش فوق العاده در فعالیت باز نمایی ذهنی است. پیازه خاطر نشان ساخت که زبان انعطاف پذیرترین ابزار بازنمایی ذهنی ماست. زبان با جدا کردن فکر از عمل، به شناخت امکان می دهد که بسیار بیشتر از مرحله ی حسی حرکتی کار آمد شود(ای۔ برک، ۱۳۸۶، ترجمه ی سید محمدی، ص ۳۱۶). در مرحله ی پیش عملیاتی در ک کودکان متمرکز است، یعنی آنها فقط روی یک جنبه از موقعیت تمرکز می کنند و سایر ویژگی های مهم را نادیده می گیرند(همان منبع، ص ۳۲۰). فقدان عملیات منطقی باعث می شود که کودکان پیش دبستانی در طبقه بندی سلسله مراتبی دچار مشکل شوند؛ یعنی آنها هنوز نمی توانند اشیا را بر اساس شباهت ها و تفاوت ها در طبقه ها و زیر طبقه ها سازمان دهند(همان منبع، ص ۳۲۱). از آنجایی که بچه ها هنوز فاقد طبقات کلی و عمومی هستند، تعقل و استدلال آنها هم اغلب جنبه ی عبوری و انتقالی دارد، یعنی از یک چیز به چیز خاص دیگر تغییر می کند(سی۔ کرین، ۱۳۸۲، ترجمه ی فدایی). در مرحله ی عملیات عینی کودکان قادرند تمرکز زدایی کنند، به این معنا که می توانند توجهشان را بر جنبه های مختلف شئ یا موضوعی به طور همزمان متمرکز کنند(ماست، ۱۳۸۶، ترجمه ی یاسایی، ص۳۰۶).در این دوره به سرعت نام اشیا قابل لمس و عینی را آموخته و تجربیات حاصله را سازماندهی می کند. افزایش مفاهیم و تعمیم آن بر اساس امور عینی استوار است و خواندن و نوشتن و حساب کردن به این تعمیم کمک کرده و با مفاهیم بیشتری او را آشنا می سازد(نجاتی، ۱۳۷۷، ص ۱۸۴). عدم توافق ویگوتسکی با پیازه فقط در یک نکته، ولی در نکته ای مهم است. به زعم پیاژه، رشد و آموزش دو فرایند کاملا جداگانه و ناسازگارند و یگانه کار کرد آموزش عبارتست از ارائه ی شیوه های تفکر بزرگسالان به کودکان که با شیوه های تفکر خود کودکان در کشمکش قرار می گیرند و سرانجام به جای آنها می نشینند (ویگوتسکی، ۱۳۸۷، ترجمه ی قاسم زاده، ص ۱۵۹). به زبان ساده نظریه ی پیاژه اغلب نظر به درون بیرون و نظریه ی ویگوتسکی نظربه ی بیرون درون شناخته می شوند. این بدین معناست که کلا پیاژه رشد شناخت کودک را مستقل از هر گونه نفوذ محیطی با اجتماعی می بیند. جهت رشد به صورت ژنتیک از پیش تعیین شده است و کودک باید خودش دانش را بسازد. سرعت انجام دادن این کار بستگی به عوامل مختلف درونی و بیرونی دارد؛ جهت از قبل مشخص شده است. ویگوتسکی رشد کودک را نیز بازتاب زمینه های اجتماعی، تاریخی و فرهنگی کودک تلقی می کند.گارتون، ۱۳۸۶، ترجمه ی خرازی، ص ۲۶). پیاژه آثار محیط اجتماعی را نادیده گرفته است. بر عکس ویگوتسکی روی نقش آن تاکید می کند و بر این باور است که جامعه پایه ی رشد شناحتی انسان است که با تعامل میان کودک و شخص دیگر آغاز می شود. ویگوتسکی پیدایش عملکردهای روانی را در کودک مورد مطالعه قرار داده بود و بر این عقیده پافشاری می کرد که آموزش باید مقدم بر رشد باشد. ویگوتسکی که از پیاژه انتقاد می کرد، فطرت اجتماعی” سخنان به اصطلاح خود مدار کودکان را مورد تایید قرار می داد. ویگوتسکی در جریان رشد گفتار، جهت حرکت را از بیرون به سوی درون می دانست و خودداری را چون حلقه ای می دانست که که گفتار بیرونی را به گفتار درونی پیوند می دهد. بدین ترتیب بین نظر خود و فرح اولیه ی پیاژه که رشد گفتار کودک را از سوی خودمداری و جهت تبافتگی به سوی دیگر مداری و جهت یافتگی تعبیر می کرد، تفاوت اساسی قائل بود (شعاری نژاد، ۱۳۸۱، ص ۱۳۹). شکل گیری مفهوم، حاصل فعالیتی است بغرنج که کارکرد های بنیادی عقلانی، همگی در آن سهیم اند. ولی مرثیه ی این فرایند را نمی توان به تداعی، توجه، تصور، استنباط با تمایلات جهت بخشی تنزل داد. هرچند که وجود همه ی آنها ضروری است، ولی بدون کاربرد نشانه یا کلمه کافی نیست. نشانه با کلمه همچون وسیله ای است که عملکردهای ذهنی را جهت می بخشد. بر جریان رشد آنها نظارت می کند و آن ها را در مسیری می راند که در حل مسئله ای که با آن روبرو هستیم به کار آیند(ویگوتسکی، ۱۳۸۷، ترجمه ی قاسم زاده، ص ۹۵).نشانه در شکل گیری مفهوم، کلمه است که ابتدا تقش وسیله را در تشکیل مفهوم بازی می کند و سپس به تماد مفهوم تبدیل می شود رشد فرایندهایی که مالا به شکل گیری مفهوم می انجامد در دوران نخستین کودکی آغاز می شوند، لیکن در دوره ی بلوغ است که کارکرد های عقلانی که در قالب ترکیبی خاصی، شالوده ی روان شناختی فرایند شکل گیری مفهوم را پی ریزی می کنند، پرورده می شوند، شکل می گیرند و رشد می یابند. البته پیش از سن بلوغ، برخی از شکل گیری های عقلانی مشاهده می شوند که کار کردهایی همانند مفاهیم واقعی در آینده دارند. لیکن نسبت این معادل های کار کردی مفاهیم با مفاهیم راستین از لحاظ ترکیب ساختار و عملکرد همانند نسبتی است که جنین با اورگانیسم کاملا شکل گرفته دارد. مسلما نباید این دو را یکی پنداشت، چه در آن صورت فرایند طولانی شد که بین نخستین و آخرین مرحله در جریان است از دیده نهان می ماند. بررسی مفاهیم کودک در هر مفطع سنی، نشان می دهد که میزان تعمیم پذیری، متغیر اساسی روان شناختی است که مفاهیم به شیوه ای معنادار بر پایه ی آن نظم می یابد. اگر بپذیریم که هر مفهوم یک تعمیم است، پس رابطه بین مفاهیم یک رابطه تعمیم پذیری است. در هر دوره با ساختار تعمیمی، سطح خاصی از تعمیم پذیری وجود دارد و در آن ارتباط مخصوصی بین مفاهیم فراگیر (کلی) و وابسته (جزئی) به چشم می خورد و تلفیق نمونه واری از وجوه انتزاعی و انضمامی مشاهده می گردد. ویگوتسکی و همکاران برای بررسی فرآیند شکل گیری مفهوم در دوره های گوناگون رشد، روشی را برگزیدند که به وسیله ی همکارشان ل. س. ساخاروف طرح ریزی شده بود و آن را می توان روش “تحریک مضاعف” نامید. دو مجموعه از محرک ها در برابر آزمودنی قرار داده می شود. مجموعه ی اولی موضوع فعالیت های او را تشکیل می دهند و مجموعه ی دیگر نشانه هایی هستند که برای سازمان دادن فعالیت مزبور به کار گرفته می شوند. این آزمون از بیست و دو مهره ی چوبی تشکیل یافته است که از لحاظ رنگ، شکل، ارتفاع و سطح با هم فرق دارند. در بین این مهره ها، پنج رنگ مختلف، شش شکل گوناگون، دو نوع ارتفاع متفاوت بلند و کوتاه) و دو اندازه ی مختلف از حیث سطح مقطعی بزرگ و کوچک) وجود دارد. در زیر هر کدام از این مهره ها یکی از این چهار کلمه بی معنی نوشته شده است (هام، زاس، زیم، الوش)۔ آزمودنی این کلمات را نمی بیند. قسمت زیرین همه ی مهره های بلند و بزرگ کلمه “هام”، زیر همه ی مهره های کوتاه و بزرگ کلمه “زاس و زیر همه ی مهره های کوچک و کوتاه کلمه ی “زیم “، زیر همه ی مهره های کوچک و بلند کلمه ی “گوش” نوشته شده است. این کلمات ربطی به رنگ و شکل ندارد (هاتفمن و کازانین، به نقل از قاسم زاده، ۱۳۸۷، ۲۱۰). پژوهش های ویگوتسکی و همکارانش نشان دادند که حرکت به سوی شکل گیری مفهوم طی سه دوره ی اساسی انجام می گیرد و هر کدام از این دوره ها نیز به مراحلی چند تقسیم می شوند. این مراحل و دوره ها

عبارتند از :

دوره ی اول: شکل گیری توده ها بر اساس همتا بینی (مقارن با دوره ی پیش عملیاتی)، دوره ی دوم: تفکر گروهه ای (گروهه اندیشی) (مقارن با دوره ی عملیات عینی)، دوره ی سوم: مفاهیم راستین (مفارن با دوره فی عملیات صوری (همان منبع ، ص ۲۱۱). با توجه به این که ویگوتسکی و پیاژه هر دو اذعان دارند که توانایی های شناختی کودکان در هر مرحله ی سنی متفاوت از دوره ی قبلی است؛ به اجرای آزمون “تحریک مضاعف” روی کودکان پیش عملیاتی و عملیات عینی می پردازیم تا ببینیم آیا با گذر از مرحله ی پیش عملیاتی به عملیات عینی در فرایند شکل گیری مفهوم هم تغییری حاصل می شود یا خیر؟

اهمیت و ضرورت مساله

تربیت پذیری که در حقیقت یک نوع تجربه آموزی است، کاملا به استعداد ذهنی فرد بستگی داد . و تربیت رسمی با آموزش و پرورش نیز بر استعداد عقلی کودک و نوجوان مبتنی است (شعاری نژاد، ۱۳۸۶، ص ۴۲۷)، شکل گیری مفهوم یکی از کارکرد های شناختی ذهن است، با بررسی آن به عنوان یکی از فرآیند های رشد عقلی، می توان برنامه های آموزشی را به گونه ای طراحی کرد که انطباق لازم را با این قابلیت (رشد ذهنی) به عنوان پایه و اساس یادگیری داشته باشند. آگاهی از توانایی کودکان و ساختار های ذهنی آنها، توانایی آنها در شکل دهی و درک مفاهیم، نقش مهمی در طراحی برنامه های آموزشی متناسب با توانایی و قابلیت های آنها فراهم می سازد می توان چنین پنداشت که محتوی و روش های آموزشی ویژگی های روانشناختی فراگیری را تا حد زیادی تعیین می کند. پژوهش های روانشناختی که توسط د. ب. الکونیں ۔ و. و. دیویدوف ، ای با گالپرین و دیگران انجام شده، نشان داده است که نوع تفکر همواره و برای هر چیز دیگر توسط، نظام آموزش و پرورش شکل می گیرد (آیدرووا، ۱۳۸۴، ترجمه ی مدبرنیا، ص ۱۶۸). تشکیل مفهوم های کلی در کودکان با تجارب حسی آغاز می شود (شعاری نژاد، ۱۳۸۶، ۴۳۱)، کسب دانش درباره ی این که کودکان در هر مرحله از رشد چگونه مقاهیم شان را می سازند و مفاهیم آنها در چه مرحله ای قرار دارد، سبب می شود که در فراهم سازی تجارب مناسب برای آموزش و رشد آنها، تجدید نظر صورت گیرد در نظریه ی رشد شناختی ویگوتسکی بر اهمیت زبان تاکید زیادی شده است. ویگوتسکی زبان را برای رشد کارکرد های عالی ذهنی بسیار مهم می داند. بنابراین می توان نتیجه گرفت که مدارس باید زبان را یک موضوع محوری تلقی کنند و معلمان در آموزش زبان جدیت بیشتری به کار برند(سیف، ۱۳۸۷،ص ۱۰۲). در نظریه ی ویگوتسکی، کار کردهای ذهنی به دو دسته کار کردهای نخستین ذهنی و کار کردهای عالی ذهنی تقسیم شده اند. حافظه، استدلال منطقی، توجه انتخابی و زبان از کار کردهای عالی ذهنی هستند(همان منبع، ص۹۵)، یکی از مفاهیم اصلی در نظریه ی ویگوتسکی منطقه ی تقریبی رشد نام دارد. منظور ویگوتسکی از منطقه ی تقریبی رشد، تفاوت بین سطح کنونی با سطح رشد واقعی کودک و سطح رشد بالقوه ی اوست (همان منبع، ص ۹۹). بنا به تعریف “متطفه ی تقریبی رشد به دامنه ای از تکالیف گفته می شود که کودک به تنهایی از عهده ی انجام آن بر نمی آید، اما به کمک بزرگسالان با دوستان بالغ تر از خود قادر است آنها را انجام دهد “(برک ۲۰۰۰، ص ۲۶۱، به نقل از سیف، ۱۳۸۷، ص ۱۰۰). به باور ویگوتسکی، آنچه کودکان به کمک دیگران می توانند انجام دهند بیشتر معرف توانایی واقعی آنان است تا آنچه به تنهایی از عهده اش بر می آیند. بنابراین برای شناسایی رشد کودکان باید هم سطح رشد فعلی و هم سطح رشد بالقوه ی آنان را شناخت، ویگوتسکی (۱۹۷۸) گفته است به کمک بازی، آموزش رسمی و حتی کار می توان کودکان را به سطح رشد بالقوه رسانید (سیف، ۱۳۸۷، ص ۱۰۱). با توجه به این که در رشد کودک، عوامل و شرایط بسیاری از جمله شرایط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی دخیل است، در این پژوهش ضرورت دارد تا با اجرای آزمون “تحریک مضاعف” روی کودکان فارسی زبان ایرانی، که در شرایط فرهنگی و اجتماعی متفاوت از آنچه که ویگوتسکی و همکارانش، این آزمون را اجرا کردند و به نتایجی رسیدند، قرار دارند، ما هم به اجرای این آزمون پرداخته و نتایج حاصل را بررسی کنیم زیرا نتایج چنین بررسی هایی می تواند به شناخت هر چه بیشتر ویژگی های کودکان در هر مرحله کمک کرده و مینای روشن تر و دقیق تری را جهت برنامه ریزی های آموزشی برای کودکان فراهم کند.

اهداف پژوهش

هدف کلی

*شناسایی عملکرد کودکان دختر و پسر در مرحله ی پیش عملیاتی و عملیات عینی در فرآیند شکل گیری مفاهیم زیانی بر اساس نظریه ی ویگوتسکی

اهداف جزئی

*شناسایی عملکرد کودکان دختر و پسر در مرحله ی پیش عملیاتی در فرآیند شکل گیری مفاهیم

*زبانی بر اساس نظریه ی ویگوتسکی : شناسایی عملکرد کودکان دختر و پسر در مرحله ی عملیات عینی در فرآیند شکل گیری مفاهیم

*زبانی بر اساس نظریه ی ویگوتسکی : شناسایی عملکرد کودکان دختر در مرحله ی پیش عملیاتی و عملیات عینی در فرآیند شکل گیری

*مفاهیم زبانی بر اساس نظریه ی ویگوتسکی : شناسایی عملکرد کودکان پسر در مرحله ی پیش عملیاتی و عملیات عینی در فرآیند شکل گیری مفاهیم زبانی بر اساس نظریه ی ویگوتسکی

فرضیه های پژوهش

فرضیه ی کلی

بین عملکرد کودکان در مرحله ی پیش عملیاتی و کودکان مرحله ی عملیات عینی در فرآیند شکل گیری مفاهیم زیانی بر اساس نظریه ویگوتسکی تفاوت معناداری وجود دارد.

فرضیه های فرعی

۱-بین عملکرد کودکان دختر و کودکان پسر در مرحله ی پیش عملیاتی در فرآیند شکل گیری مفاهیم زبانی بر اساس نظریه ی ویگوتسکی تفاوت معناداری وجود دارد.

۲-بین عملکرد کودکان دختر و کودکان پسر در مرحله ی عملیات عینی در فرآیند شکل گیری مفاهیم زبانی بر اساس نظریه ی ویگوتسکی تفاوت معناداری وجود دارد

٣. بین عملکرد کودکان دختر در مرحله ی پیش عملیاتی و مرحله ی عملیات عینی تفاوت معناداری وجود دارد.

۴. بین عملکرد کودکان پسر در مرحله ی پیش عملیاتی و مرحله ی عملیات عینی تفاوت معناداری

وجود دارد.

متغیر های پژوهش

متغیر مستفل: عملکرد کودکان در مراحل رشد ذهنی پیش عملیاتی و عملیات عینی

متغیر وابسته: فرآیند شکل گیری مفهوم

متغیر مزاحم: وضعیت و شرایط خانوادگی و اجتماعی

تعریف مفاهیم پژوهش

تعاریف نظری

عملکرد نشان دادن دانش و مهارت ها در موقعیت های قابل مشاهده ی حل مسئله (ماسن، ۱۳۸۳، ترجمه ی یاسایی، ص ۳۲۹) در فرهنگ علوم تربیتی چنین آمده است: “به انجام عملی که قابل مشاهده و اندازه گیری باشد، اطلاق می شود. در حقیقت عملکرد نتیجه عمل است نتیجه یادگیری است نه خود پادگیری” به نقل از فرمهینی فراهانی، ۱۳۷۸، ص ۴۳۷ ).

مفاهیم: مفاهیم علائم یا نماد هایی هستند که ذهن آدمی به کمک آنها تجارب مجزا را به هم مربوط می سازد. ذهن عناصر مشترک را که در اشیاء و موقعیت های گوناگون وجود دارند، در یک مفهوم مشترک جا می دهد. مثلا سرخ که ممکن است در سیب، گیلاس و پارچه وجود داشته باشد، مفهوم سرخی را به کودک می دهد شعاری نژاد، ۱۳۸۶، ص ۳۶۴)

مرحله ی پیش عملیاتی: طبق نظریه ی شناختی بین ۱۸ ماهگی و ۲ سالگی کودک از مرحله ی حسی حرکتی به مرحله ی پیش عملیاتی می رسد. نشانه ی این انتقال بازنمایی ذهنی است. کودک می تواند درباره ی اشیا و اموری که در اطرافش وجود دارند، فکر کند و آنها را در تصویر های ذهنی، صدا، کلمات با | سایر اشکال بازنمایی کند. این توانایی جدید به کودکان امکان می دهد از اینجا و اکنون فراتر روند، مثلا می فهمند که اشیاء، علی رغم این که دور از چشم آنان هستند، وجود دارند. مرحله ی پیش عملیاتی در ضمن نشانه ی شروع توانایی کودک در کاربرد اشیاء دخل و تصرف در آن است. کودکان در این مرحله می فهمند که یک تصور ذهنی با مفهوم نشانه ی یک شئ با تجربه است (همان منبع، ص ۳۰۳)

مرحله ی عملیات عینی: طبق نظریه ی شناختی کودکان پین ۶ و ۸ سالگی وارد این مرحله می شوند. یکی از خصوصیات این مرحله توانایی انجام عملیات ذهنی است که انعطاف پذیر و قابل بازگشت است. کسانی که در این مرحله هستند قادرند تمرکز زدایی کنند؛ یعنی می توانند توجه شان را بر جنبه های مختلف شئ با موضوع به طور همزمان متمرکز کنند. دیگر این که کودکان از اتکای به اطلاعات ادراکی به کاربرد اصول منطقی می رسند (مانند اصل هویت، تعادل، بقا جرم، عدد و مایع، توانایی ردیف بندی و تفکر تسبی(ماسن، ۱۳۸۳، ترجمه ی یاسایی، ص ۳۰۵)

آزمون تحریک مضاعف: دو دسته متعامل انگیزش در این آزمون وجود دارد. یک دسته شامل خواص فیزیکی مکعب ها و دسته ی دیگر واژه های بی معنا می باشد که در جریان آزمایش به اسامی واقعی گروه معینی از مکعب ها تبدیل می شدند (کوروالین، ۱۳۸۱، ترجمه ی عربدفتری)

نظریه ویگوتسکی: بر اساس نظریه ویگوتسکی دوره ها و مراحل رشد مفهوم عبارتند از:

دوره ی اول شکل گیری توده ها بر اساس همتا بینی، شامل مراحل آزمایش و لغزش، دسته بندی بر اساس مجاورت زمانی و مکانی (تاثرات بصری)، دسته بندی بر اساس تأثرات کلی دوره ی دوم: تفکر گروهه ای (گروهه اندیشی شامل مراحل: همخوان، گرد آمده ی تکمیلی، زنجیره ای، پراکنده، شبه مفهوم دوره ی سوم: مفاهیم راستین شامل مراحل: انتزاع بر اساس حداکثر شباهت ها، انتزاع بر اساس صفتی واحد مفاهیم راستین تلها هنگامی پیدا می شوند که ویژگی های انتزاع شده از تو ترکیب شوند و ترکیب مجدد حاصل، ابزار اصلی اندیشه شود (ویگوتسکی، ۱۳۸۷، ترجمه ی صبوری ، ص ۱۱۶))

تعاریف عملیاتی

عملکرد: نمره ای که هر آزمودنی در آزمون شکل گیری مفهوم کسب می کند.

کودکان مرحله ی پیش عملیاتی: منظور کودکانی که دارای ۵ سال تمام هستند.

کودکان مرحله ی عملیات عینی: منظور کودکانی هستند که دارای ۹ سال تمام هستند.

مفاهیم زبانی تشکیل مفهوم برای کلمات بی معنی که در طی آزمون به آزمودنی ها ارائه می شود.

نظریه ی ویگوتسکی: نظریه ی ویگوتسکی که معتقد است، فرایند تشکیل مفهوم طی سه مرحله صورت می گیرد و این فرایند را با آزمون مهره ها می سنجد.

فصل دوم:

رشد را می توان تغییراتی سیستماتیک در نظر گرفت که به صورت پیوسته از زمان تولد تا مرگ اتفاق می افتد. تغییرات فیزیکی و روانشناختی در بر گیرنده رشد در افراد است. رشد فیزیکی شامل رشد فیزیکی بدن در دوران کودکی است که علائم بلوغ در دوره بزرگسالی و تغییر در بعضی توانایی های جسمی است که در طی سالها اتفاق می افتد. رشد روانشناختی، شامل رشد و تغییر در فرآیندهای ذهنی است که در بر گیرنده ی تفکر یادگیری و درک مطلب است. در رشد روانی تغییرات شخصیتی، بواسطه وقابع بین افراد ایجاد می گردد (سیگلمن، ۱۳۸۶، ترجمه ی اسلام دوست، ص ۲ و ۳). توضیح علمی رشد دارای یک اصل اساسی است. تغییرات رشد هم در نتیجه ی رشد داخلی و هم از طریق کنش متقابل کودک با محیط صورت می گیرد (حیدری، ۱۳۸۷، ص ۱۰). تغییر در رشد از کنش متقابل بین زیست شناسی (طبیعت) و تجربه (تربیت) به وجود می آید. ولی این کنش متقابل یک کنش پیچیده است، زیرا عوامل محیطی تاثیر مستقیمی روی رشد زیستی (مثل رشد مغز) دارد و عوامل ژنتیکی می تواند روی محیط کوک تاثیر بگذارد (همان، ص ۱۱). دگرگونی های روانی در کودک دارای دو جنبه ی کمی و کیفی است. دگرگونی کمی با مقدار و بسامد ارتباط داراد، مانند این که کودک در نتیجه رشد واژه های بیشتر و مفهوم های زیادتری می آموزد و آن ها را با لحنی گویاتر از گذشته بیان می کند، اما دگرگونی کیفی نمودار شکل جدید و توانمندتر رفتار است. اگر کودک به جای سر و صداهای نامفهوم برای خواستن شیر بگوید: “مامان خواهش می کنم قدری شیر به من بدهید.” اینجا یک دگر گونی کیفی مطرح است، یعنی نحوه ی رفتار او برای برآوردن خواسته اش از سرو صداهای کودکانه به یک گفتار سنجیده و اجتماعی تغییر یافته است (پارسا، ۱۳۸۷، ص ۵ )همان طور که رشد جسمی در کودکی حیرت آور است، رشد شناختی هم حیرت آور است. فرایند شناختی شامل فکر، هوش و زبان است. منظور از رشد شناختی هم تحوه تغییر این فرایندها در جریان رسش انسان هاست (سانتراک، ۱۳۸۳، ترجمه ی فیروزبخت، ص ۱۹۲)از نظر فلاول” (۱۹۸۵) شناخت، رجوع به فرایندهای درونی دارد که حاصل ذهن انسانی اند و منجر به دانستن” می گردند، مانند بادآوری، ارتباط دادن، طبقه بندی کردن، نمادسازی، تصور، تجسم، حل مساله، خلق و ابداع کردن، و حتی تخیل و رویا پردازی زیگلر، ۱۳۸۷، ترجمه ی خرازی، ص ۱۷).