آذین عادل هستم، فارغ التحصیل روانشناسی بالینی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه شهید چمران اهواز در سال ۱۳۹۵، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “تاثیر آموزش بهداشت روانی مادر- کودک بر اضطراب بارداری و سلامت روان مادران باردار نخست زا در بیمارستان اهواز” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه شهید چمران اهواز

پردیس دانشگاهی

پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته روان شناسی بالینی

عنوان:

تاثیر آموزش بهداشت روانی مادر- کودک بر اضطراب بارداری و سلامت روان مادران باردار نخست زا در بیمارستان اهواز

اساتید راهنما:

دکتر سودابه بساک نژاد

دکتر نجمه حمید

استاد مشاور:

دکتر ایران داوودی

نگارنده:

آذین عادل

شهریور ۱۳۹۵

فهرست مطالب

عنوان

مقدمه

بیان مسئله

اهمیت و ضرورت انجام پژوهش

هدف پژوهش

سؤال پژوهش

فرضیه های پژوهش

تعاریف مفهومی و عملیاتی متغییرها

فصل دوم: پیشینه پژوهش

زنان باردار

خصوصیات دوران بارداری

عوامل مؤثر بر واکنش نسبت به بارداری

مراحل بارداری و احساسات روانی هر مرحله

مرحله اول: پذیرش اصل بیولوژیکی بارداری

مرحله ی دوم: پذیرش جنین در حال رشد به عنوان موجودی در درون او

مرحله سوم: مرحله ی جدایی از جنین

مرحله چهارم: مرحلهی تغییر و تحول در نقش

نقش همسر در سلامت روان در دوران بارداری

اضطراب

علائم جسمانی ناشی از اضطراب

علائم روانی ناشی از اضطراب

رویکردهای مختلف در مورد اضطراب

رویکرد روانکاوی فروید

رویکرد روان شناسی فردی

رویکرد عقلانی عاطفی_

رویکرد مراجع محوری

رویکرد گشتالت

رویکرد تحلیل ارتباط محاوره ای

رویکرد واقعیت درمانی

رویکرد رفتارگرایی

رویکرد شناختی

رویکرد زیستی

رویکرد وجودی

دیدگاه فرهنگی- اجتماعی

رویکرد انسان گرایان و هستی نگرها

انواع اختلالات اضطرابی

اضطراب در بارداری

سلامت روان

تاریخچه سلامت روان در ایران

تعریف سلامت روان

خصوصیات افراد دارای سلامت روان

معیارهای سلامت روان

اصول و ویژگی های سلامت روان

دیدگاه های مختلف سلامت روان

پیشینه ی پژوهشی

الف) پیشینه پژوهشی داخلی

ب) پیشینه پژوهشی خارجی

فصل سوم: روش شناسی پژوهش

طرح تحقیق

طرح تحقیق

جامعه آماری ، نمونه و روش نمونه گیری

ویژگی های جمعیت شناختی نمونه

ابزار های پژوهش

روش اجرا روش های آماری برای تجزیه و تحلیل داده ها

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل آماری

یافته های توصیفی

یافته های استنباطی

مفروضه های تحلیل کوواریانس

خطی بودن

هم خطی چندگانه

همگنی واریانس ها

همگنی شیب رگرسیون

فصل پنجم: نتیجه گیری

نتایج تجزیه و تحلیل فرضیات پژوهش

بحث و نتیجه گیری

محدودیت های تحقیق

پیشنهادات کاربردی پژوهش

پیشنهادات نظری پژوهش

منابع

چکیده:

هدف کلی این پژوهش بررسی اثر بخشی آموزش بهداشت روانی مادر کودک بر اضطراب و سلامت روان مادران باردار نخست رادر بیمارستان نفت اهواز بود. در این پژوهش طرح تحقیق از نوع پیش آزمون، پس آزمون با گروه کنترل است. جامعه آماری پژوهش نیز شامل کلیه زنان باردار نخست زا مراجعه کننده به مراکز بهداشتی درمانی بیمارستان تفت شهر اهواز در زمستان ۱۳۹۴ بوده است. در زمینه انتخاب نمونه ابتدا به تمامی داوطلبین جهت شرکت در آزمون اضطراب بارداری اعلان عمومی شد و سپس از میان افرادی که دارای ملاک های ورود (۱۲ تا ۳۲ هفته بارداری و نخست زا) و داوطلب شرکت در جلسات آموزش بهداشت روانی بودند خواسته شد تا آزمون اضطراب بارداری را تکمیل کنند. از بین داوطلبین مراجعه کرده تعداد ۲۴ نفر که نمره بالاتر از یک انحراف معیار از میانگین در آزمون اضطاب بارداری داشتند انتخاب و به طور تصادفی به گروه آزمایش و گروه کنترل تقسیم شدند. گروه آزمایش طی ۸ جلسه و به مدت دو ماه تحت آموزش بهداشت روانی مادر – کودک بودند و پس از آن مورد ارزیابی مجدد قرار گرفتند. برای جمع آوری داده های مورد نیاز در این تحقیق از پرسشنامه های استاندارد اضطراب بارداری و سلامت عمومی ۲۸ استفاده شده است. نتایج تجزیه و تحلیل داده ها نشان داد که میان گروه آزمایش و کنترل از لحاظ اضطراب بارداری و سلامت روان تفاوت معنی داری وجود دارد( ۰۰۱>p 0) ، میزان اضطراب بارداری گروه آزمایش در مرحله پس آزمون نسبت به پیش آموزان و گروه کنترل به طور معنی داری کاهش اما میزان سلامت روان افزایش یافت (۰۰۱ /۰>p) آموزش بهداشت روائی پر اضطراب و سلامت روان (و همه ابعاد آن) زنان باردار تاثیر مثبت و معناداری دارد.

کلید واژه ها: آموزش بهداشت روانی، اضطراب بارداری، زنان باردار نخست زاء سلامت روان

فصل اول:

مقدمه

فرایند مادر شدن از وقایع لذت بخش و تکاملی زندگی زنان محسوب می شود، با این وجود به دلیل تغییرات جسمانی و روانی ایجاد شده، می تواند با درجاتی از تنش و اضطراب همراه باشد. اگر چه استرس به طور کلی یک واکنش انطباقی به چالش های محیطی است، اما عوامل استرس زا در دوران بارداری ممکن است اثر منفی بر سلامت مادران باردار و نوزادان آنها داشته باشد (کشمیری،۱۳۹۲). عوامل بیو شیمیائی (آثار هورمون ها) و عوامل استرس زای زندگی می توانند بر بارداری اثر بگذارند، مادران نگرانی های مداومی را در مورد سلامت جنین، مراقبت از کودک، تغییرات شبوه زندگی و یا ترس از درد زایمان بیان می کنند (ویلیامز، ۲۰۱۰). دوران بارداری با تغییرات جسمانی و روان شناختی در زنان باردار همراه است. این پل بانه در زنان نخست زا با شدت بیشتری همراه است زیرا آنها برای بار اول با این تغییرات مواجه می شوند. عوارض ناشی از استرس بارداری بیانگر علل مهم مرگ و میر مادران و پیش زادی به علت زایمان زودرس، نوزادان کم وزن هنگام تولد، فشار خون بالا ناشی از بارداری و تأخیر رشد عصبی فرزند مبتلا می باشد. عوامل روانی اجتماعی مانند وضعیت اقتصادی، وضعیت کار، وضعیت تأهل، سطح آموزش و پرورش، دسترسی به مراقبت های دوران بارداری، سوء مصرف مواد، قومیت، زمینه های فرهنگی و کیفیت روابط با پدر و مادر به عنوان عوامل فشار روانی در دوران بارداری شناخته شده اند. (کاردول ،۲۰۱۳). در دوران بارداری، خلق و خو، روابط خانوادگی و مسئولیت های پدر و مادر تغییر می کنند و نحوه سازگاری آنها متفاوت است. تغییرات جسمی و هورمونی ممکن است سبب تغییرات خلق و خو، بی ثباتی احساسات و هیجانات گذرا شود. عوامل بیوشیمیایی و هورمون ها و عوامل استرس زای زندگی مثل سلامت جنین، مراقبت از کودک، تغییرات شیوه زندگی، ترس از درد زایمان بر اضطراب مادر اثر گذاشته و در مادرانی که زمینه اختلالات روانی دارند تأثیر چشمگیری می گذارد (ویلیامز، ۲۰۱۰). سه ماهه دوم، با تغییرات جسمی همراه است مانند بزرگ شدن پستان ها و رحم، افزایش وزن و از همه مهم تر حرکت جنین به وجود جنین واقعیت می بخشد. مادر باردار جنین را به صورت موجودی جدا ولی وابسته به خود احساس می کند. ممکن است مادر باردار بگوید من بچه دار می شوم. توجه به جنین، در این زمان مادر باردار حال عمومی بهتری دارد و به جنین بیشتر توجه می کند مادر مایل است در مورد تغذیه و نحوه رشد و نمو جنین بداند. خود شیفتگی و درون گرایی، مادر باردار به توانمندی خود در محافظت از جنین بسیار علاقه مند است که گاهی به صورت خود شیفتگی بروز می کند، به خوراک و پوشاکش بیشتر از گذشته اهمیت می دهد. (امامی، ترک زهرائی، حجازی و خدا کرمی ۱۳۹۲). در سه ماهه سوم، مادر باردار با آسیب پذیری و وابستگی و نگرانی همراه است. در این زمان و مشخصا در ماه هفتم احساس می کند آسیب پذیر است و ممکن است به بچه آسیب برسد یا از بین برود. به همین دلیل از حضور در محیطهای شلوغ خودداری می کند (امامی و همکاران، ۱۳۹۲). _فشار روانی دوران بارداری و پس از زایمان می تواند شروع بیماری روانی را برانگیز اند. این بیماری ها ممکن است بازتابی از عود یا تشدید اختلالات روانی قیلی و با شروع یک اختلال جدید باشند. اندرسون (۲۰۰۳) در مطالعه در سوئد اختلالات روانی در دوران حاملگی را ۱۴٪ گزارش کردند که فقط ۵ درمان در بافت کردند. بری ،۲۰۰۸ (به نقل از وبلیامز، ۲۰۱۰) گزارش می کند بسیاری از اختلالات قبل از بارداری بوده و از طریق غربالگری در هفته دوازدهم بارداری آشکار می شوند. استرس مادر و هورمونهایی مانند کورتیزول و کورتیکوتروقین آزاد در ارتباط با تولد زودرس و نوزادان کم وزن مورد بررسی قرار گرفته اند. اگر چه این هورمون ها به عنوان نشانگرهای زیستی فشار روانی تفسیر شده اند ولی اقدامات روانی اجتماعی می تواند در کاهش اضطراب مادر مؤثر باشد (لوبل، کالا و گراهام ۲۰۰۸). دوران بارداری به دلیل رویارویی با نگرانی درباره وضعیت جنین، ترس از زایمان، کاهش فعالیت های روزمره، مواظبت افراطی و تغییرات ظاهری می تواند بر جنین اثر زیادی بگذارد، حتی این تأثیر می تواند بر تحول بعد از زایمان تا بزرگسالی ادامه داشته _ باشد. با توجه به گزارش سازمان بهداشت جهانی، اختلالات روانی از علل عمده بیماری در زنان ۱۵ تا ۴۴ ساله است این شرایط در زنان باردار ممکن است بر نوزادان تأثیر گذار باشد. پیش از ۵۴ درصد از زنان باردار برخی از علایم اضطراب و بیش از ۳۷ درصد آنها علایم افسردگی را در دوره بارداری تجربه می کنند (کشمیری، ۱۳۹۲).یافته های تحقیقی که پوناماکی ، تیتن وسیمکوتن (۲۰۰۶) نشان می دهد که اضطراب دوران بارداری و مشکلات بالینی، هر دو باعث کاهش سلامت نوزاد می شود و احتمال نوزادان نارس به دنیا بیایند و خصوصیاتی مثل تغذیه نامنظم، نفخ و دل دردهای شدید، بی خوابی شبانه، گریه های ممتد و نیاز به بغل کردن را از خود بروز می دهند. میزان افسردگی در حین بارداری بر اساس معیارهای تشخیصی به کار رفته و جمعیت مورد مطالعه از ۱۰ تا ۳۰ درصد تغییر می کند. لازم به ذکر است که هیچ یک از زنان مورد مطالعه برای رفع این اختلال تحت درمان و مراقبت قرار نداشتند و همچنین با توجه به شیوع علائم اختلالات اضطرابی در بارداری در ایران، مشکلات روانی همچنان موضوع مهمی در بهداشت زنان به شمار می آید (کشمیری، ۱۳۹۲).

بیان مسئله

گرچه بارداری یک حادثه فیزیولوژیک و برای زن و خانواده اش دوره ای منحصر به فرد و استثنایی و به عنوان یک دوران مهیج و لذت بخش در زندگی زنان در نظر گرفته شده است و ناخودآگاه زندگی روانی و اجتماعی او را به نحو عمیقی تحت تأثیر قرار می دهد و گاه او را ناتوان و حساس تر از آنچه هست می نماید. در این زمان تغییرات شگرفی در خلق و خو و جسم مادر رخ می دهد. این تغییرات استرس های روانی جلالی را در زندگی فرد ایجاد می کند که به استرس های قبلی خانه یا محل کار او اضافه می شود و چنانچه تحت کنترل قرار گیرند شاید همیشه مضر نبوده و می توانند مادر باردار را در راه پذیرش تغییرات آماده تر کنند. تغییراتی خلقی و رفتارهای مرضی مبین نگرانی در پذیرش بارداری است. فرسودگی جسمی و تنش هایی که بر جسم مادر باردار وارد می شود مشخص بوده و به راحتی قابل تشخیص، درمان و پیشگیری است ولی تنش هایی که بر روح و روان جنین در رحم مادر وارد می شود به راحتی قابل تشخیص نیست. عدم اطلاع یا اطلاعات ناقص و غلط در خصوص بارداری و تغییرات آن می تواند بهداشت روان زن باردار را به مخاطره اندازد. آشفتگی های روانی باعث عدم توجه کافی مادر به بهداشت دوران بارداری و مراقبت های اولیه، تغییر عادت های غذایی، پناه بردن به سیگار، داروهای مخدر و مضر، افزایش خطر زایمان زودرس، تولد نوزاد کم وزن و حتی سقط جنین می گردد و می تواند علائمی از قبیل خستگی، خواب آلودگی با بی خوابی، اضطراب، افزایش ضربان قلب، فشار خون بالا، پرخوری با بی اشتهایی، سردرد، سرگیجه، لرزش، کمر درد، استفراغ های مکرر، ناراحتی معده، یبوست، تکرر ادرار، تغییر در فعالیت جنسی و با گاهی بیماری های قلبی، گوارشی، تنفسی، پوستی، کاهش مقاومت در برابر بیماری های عفونی گردد (قرائت، ۱۳۹۲). فشار روانی در بدن زن باردار سطح هورمون کورینزول را در خون بالا می برد که این هورمون، خون رسانی به جنین را از طریق جفت مختل می کند و به جنین اکسیژن و مواد غذایی کافی نمی رسد و همچنین می تواند اثرات مضرش را به صورت غیر مستقیم اعمال کند و گاهی خطر جدی برای مادر و جنین در دوران بارداری ایجاد می کند. تغییر غلظت هورمون ها مسئول ایجاد نوسانات خلقی و روحی است که در بارداری رخ می دهد. بسیاری از مادران باردار نگران سلامت جنین هستند. بسیاری نگران این مسئله هستند که آیا از عهده زایمان بر می آیند یا خیر، جنسیت نوزاد، توانایی با عدم توانایی در تربیت فرزند، مسائل مالی و نگرانی های تامین آن قبل و بعد از زایمان از نگرانی های موجود است که چنانچه بارداری از نوع بارداری های پرخطر باشد اثرات این نگرانی ها بر روی بدن چندین برابر خواهد شد، لذا بهداشت روان دوران بارداری از مسائلی است که امروزه بسیار مورد توجه است و نیاز به کمک و حمایت اطرافیان دارد (قرائت، ۱۳۹۲). بارداری یک واقعه طبیعی در زندگی زنان محسوب شده، لیکن مستلزم یک رشته سازگاری های فیزیولوژیکی و انطباق های روانشناختی است بارداری در زنی که از نظر روانشناختی سالم است تظاهری از احساس خود شکوفایی و هویت به عنوان یک ژن و تجربه خلاق و بر آورنده نیازهای بنیادی خود شکوفائی است زیرا موجود دیگری تولید می شود که مظهر گسترش و امتداد خود فرد است. نگرش های منفی نسبت به بارداری و ترس از زایمان و نقش مادری باعث اضطراب و استرس در بارداری می شود (معین، |.(۱۳۸۰)حالات عاطفی مادر در واکنش ها و رشد جنین تأثیر می گذارد. نفرت، تربی، استرس، اضطراب باعث آزاد شدن هورمون های استرس در خون مادر و از طریق جفت به جنین میرسد و تحرک جنین را بیشتر می کند نوزادان مادران غمگین و ناشاد احتمال زایمان زودرس، نوزاد با وزن پایین، بیش فعال، تحریک پذیر یا نا آرام باشند و یا بد غذا و نیاز شدید به در آغوش گرفتن داشته باشند. بهداشت روانی با بهداشت جسمانی در رابطه با بارداری ارتباط تنگاتنگ دارند. بسیاری از مسائل بزرگسالی از شرایط نامناسب دوران جنینی و کودکی منشا می گیرد (معین، ۱۳۸۰). پاسخ به فشار روانی در دوران بارداری متفاوت است و در مراحل اولیه بارداری اتفاقات استرس زاتر از مراحل پایانی بارداری بیشتر است. همچنین بارداری با اضطراب باعث افزایش رفتارهای ناسالم در حاملگی و اختلال شناختی و اجتماعی می شود اضطراب در مادر سطح کورتیزول را بالا برده و باعث سقط خود به خودی، زایمان زود رس و پره اکلامپسی می شود. اضطراب مادر باعث احتمال تنگی نفس در نوزادان، اختلال عصبی، رفتاری در کودکان شایع تر است و اضطراب مادر توانایی مادر را در نقش مادر و کودک کاهش می دهد. (الدر دیس، ۲۰۱۰). هر گونه تغییرات در زندگی فرد ایجاد فشار روانی می کند و باعث آزاد شدن هورمون آدرنالین و نور آدر تالین می شود که هورمون استرس نامیده می شود. فشار روانی و تحریک اعصاب سمپاتیک و آزاد شدن هورمون های استرس منجر به تضعیف سیستم ایمنی بدن فرد می شود. اضطراب بارداری و زایمان در ابتلای کودک به اسکیزوفرنی، اختلالات عاطفی در آینده، اوتیسم، تنگی تنفسی در دوره نوزادی نقش دارد رابطه مستقیم بین اضطراب مادر و ناهنجاری های تکامل جنین و دیسترس جین و کاهش تکامل ذهنی در دو سالگی، بدخوابی نوزادی مشکلات رفتاری اولیه کودک دارد (کارآموزیان، عسگری زاده، ۱۳۹۲). آموزش بهداشت به عنوان رویکردی اثر بخش برای توجه ویژه به موضوع پیشگیری در کلیه سطوح آن مدت زیادی است در کشورهای پیشرفته دنیا مؤثر واقع شده و به عنوان یکی از حیطه های کلیدی هر چه بیشتر بیماری های انسانی مطرح است. اثربخشی برنامه های آموزشی بستگی به مقدار صحیح تئوری ها در آموزش بهداشت دارد. هدف مدل های مختلف آموزشی کمک به تشخیص و درک عوامل مؤثر در رفتار و تعیین نحوه عملکرد این عوامل است. یکی از این مدل های مؤثر آموزش بهداشت مادر و کودک است (خیر محمد، ضاربان و رخشانی، ۱۳۹۳). مطالعات نشان داده، کسانی که به طور موفقیت آمیز با مشکلات مقابله می کنند، افرادی هستند که خود را به مجموعه مهارت های مقابله ای مجهز کردند و از سه مهارت انعطاف پذیری، دور اندیشی و منطقی بودن بهره می بردند ( کلینکه مترجم محمد خانی، ۱۳۹۲). این مهارت ها قابل فراگیری هستند و می توان به خزانه رفتار خود افزود با توجه به مطالب فوق می توان چنین اظهار داشت که اضطراب و تنش ناشی از وقوع بارداری علاوه بر برهم زدن وضعیت روانی و سلامتی خود صادر، نوزاد تازه متولد شده و سایر افراد خانواده را نیز اثر می گذارد؛ بنابراین تأمین نیازهای بهداشت روانی مادران همپای توجه به نیازهای جسمانی بر کاهش آسیب ها و افزایش سلامت روان مادران مفید به نظر می رسد. به بیان دیگر آموزش بهداشت روانی مادر و کودک در برخورد با عوامل تنش زای زندگی می تواند در کاهش اختلالات روانی مادران باردار نخست زا و عوارض ناشی از بارداری، اثرات مثبتی داشته و دخالت مؤثری در به وجود آوردن جامعه ای پویا، سالم و آباد بنماید. این پژوهش در پی پاسخگویی به این سوال است که آیا آموزش بهداشت روانی مادر کودک بر اضطراب و سلامت روان زنان نخست زا مؤثر است؟

اهمیت و ضرورت انجام پژوهش

اضطراب و نگرانی مادر باردار، فرآیندی برای مقابله با فشار روانی در طی مراحل مختلف بارداری می طلبد توجه به سلامت روانی مادر و جنین مورد توجه بسیاری از محققان بهداشت روائی قرار گرفته است. یافته های پژوهشی بیانگر اثربخشی استفاده از روش های آموزش مدیریت استرس، انواع روش های آرام سازی در کاهش نشانه های فشار روانی در نتیجه اضطراب و نگرانی مادر باردار است. تحقیقات نشان می دهد که مادر ان سوالات متعادی ذهنی او درباره جنین در حال رشد و کودک آینده، او را مضطرب می کند که تأثیر بسیار بر روی سلامت روان مادر باردار دارد. آموزش روانشناختی با رویکردهای شناختی رفتاری، روش مقابله و حل مسئله را به مادران می توان آموخت تا آنها درباره خودشان و کودکشان احساس بهتری داشته باشند. یکی از موثرترین روش ها در کاهش اضطراب مادر و فشار روانی او آموزش مدیریت استرس است (دره شوری محمدی، بساک نژاد و سروقد، ۱۳۹۰).امروزه نظام های سلامت، مهم ترین برنامه های خود را مبتنی بر سلامت خانواده ترسیم می کنند. زنان محور سلامت خانواده محسوب می گردئال که علاوه بر مدیریت سلامت اعضای خانواده، الگوی اصلی آموزش و ترویج شیوه زندگی سالم به نسل بعدی نیز می باشند. به همین دلیل شناخت دقیق نیازهای آنان با توجه به وضعیت فردی، اجتماعی و جایگاه و منزلت آنان در جامعه ضروری است . زنان در همه گروه های سنی، جمعیت بیشتری را به خود اختصاص می دهند ، عمر متوسط آنها از مردان بیشتر است و بار معلولیت و ناتوانی آنها بالاتر و با مسائل و پژهای ناشی از شرایط طبیعی و فیزیولوژیک خود رو به رو هستند (شور و تری، کثیری دولت آبادی، اسلامی، حسن زاده و همکاران، ۱۳۹۰). مراقبت از سلامتی مادر در دوران بارداری و جلوگیری از نگرانی، اضطراب ها و فشارهای روانی مادر ضروری است و توجه به سلامت روان مادران در دوران بارداری از نیازهای اجتماعی مهم است. از آنجا که مطابق تحقیقات انجام شده اضطراب مهم ترین عامل در میزان درد و ساز گاری مادران با درد است، بنابراین کاهش اضطراب، موجب افزایش همکاری و سازگاری آنها می شود و موجب درد کمتر و دوره زایمان کوتاه تر در افراد آموزش دیده می گردد. کاهش اضطراب مادر منجر افزایش زایمان طبیعی می شود تنش ها و فشارهای روانی مادران باردار تأثیر عمیقی بر نوزادان آنها خواهد داشت و مسیر رشد و تحول آنها را به کلی منحرف می سازد؛ بنابراین بارداری و زایمان به عنوان یک بحران در زندگی زنان محسوب می شود و توجه به این پدیده فیزیولوژیک از اهمیت