ابوالقاسم صادقی هستم، فارغ التحصیل روانشناسی عمومی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه فردوسی مشهد در سال ۱۳۹۳، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “اثر بخشی بازی درمانی (مبتنی بر رویکرد CPRT) بر کاهش مشکلات رفتاری کودکان پیش دبستانی و افزایش خود کارآمدی والدگری، کیفیت تعامل والد-کودک و افزایش شادکامی در مادران” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه فردوسی مشهد

دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی

پایان نامه جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روان شناسی عمومی

عنوان:

اثر بخشی بازی درمانی (مبتنی بر رویکرد CPRT) بر کاهش مشکلات رفتاری کودکان پیش دبستانی و افزایش خود کارآمدی والدگری، کیفیت تعامل والد- کودک و افزایش شادکامی در مادران

استاد راهنما:

دکتر حمید رضا آقا محمدیان شعرباف

استاد مشاور:

دکتر محمد سعید عبدخدایی

پژوهشگر:

ابوالقاسم صادقی

زمستان ۱۳۹۳

فهرست مطالب

عنوان

بیان مسأله

ضرورت و اهمیت پژوهش

اهداف پژوهش

فرضیه های پژوهش

تعریف نظری و عملیاتی متغیرها

فصل دوم: موضع گیری های نظری و یافته های پژوهشی در خصوص موضوع

موضع گیری های نظری در خصوص بازی و بازی درمانی

تعریف بازی

کار کردهای بازی

تعریف بازی درمانی

تاریخچه و نظریات مرتبط به بازی و بازی درمانی

بازی درمانی به شیوه ی روان تحلیلگری

بازی درمانی رهایشی

بازی درمانی ساخت دار

بازی درمانی ارتباطی

بازی درمانی رفتاری شناختی

بازی درمانی کودک محور

موضع گیری های نظری در خصوص کودکان پیش دبستانی

موضع گیری های نظری در خصوص ارتباط و تعامل والد-کودک

موضع گیری های نظری در خصوص خودکارآمدی والدگری_

موضع گیری های نظری در خصوص بازی درمانی مبتنی بر فرزند درمانی (CPRT)

موضع گیری های نظری در خصوص شادکامی

یافته های پژوهشی در خصوص موضوع

یافته های پژوهشی داخلی

یافته های پژوهشی خارجی

جمع بندی

فصل سوم: فرآیند روش شناختی

روش پژوهش

جامعه و نمونه و روش انتخاب نمونه

ابزارهای پژوهش

مقیاس فهرست رفتاری کودکان پیش دبستانی (PBCL)

مقیاس خود کار آمدی والدگری

مقیاس رابطه ی والد-کودک

مقیاس شادکامی آکسفورد

روش اجراء

روش تجزیه و تحلیل داده ها

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل یافته ها

بررسی جمعیت شناختی

بررسی توصیفی و استنباطی فرضیه ها

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

بحث و نتیجه گیری

نتیجه گیری نهایی

محدودیت ها

پیشنهادات

منابع فارسی

منابع لاتین

پیوست

مقیاس فهرست رفتاری کودکان پیش دبستانی (PBC)

مقیاس خود کار آمدی والدگری

مقیاس رابطه و الد – کودک

مقیاس شادکامی آکسفورد

چکیده:

کاهش مشکلات رفتاری فرزندان، افزایش خودکار آمدی والدگری در والدین و بهبود سطح تعامل والذ – کودک از اهداف مهم برنامه های آموزش فرزند پروری به والدین است، از این روی هدف پژوهش حاضر، اثر بخشی بازی درمانی مبتنی بر رویکرد CPRT بر کاهش مشکلات رفتاری کودکان پیش دبستانی، افزایش خود کار آمدی والد گری، کیفیت تعامل والد-کودک و افزایش شادکامی در مادران آنها است. جامعه شامل مادرانی است که دارای فرزند ۲ تا ۶ ساله هستند . حجم هر یک از گروه آزمایش و کنترل ۱۳ نفر می باشد. شیوه نمونه گیری ترکیبی از نمونه گیری داوطلبانه و گلوله برفی می باشد به این ترتیب که شرکت کنندگان در این تحقیق، شامل مادرانی می باشند که جهت پیگیری مسایل کودک خود با افزایش مهارت در تعامل با فرزند، داوطلبانه با با معرفی توسط افراد شرکت کننده دیگر، مراجعه کرده اند و به صورت داوطلبانه در دو گروه آزمایش و کنترل قرار گرفتند. در ضمن هر دو گروه قبل و بعد از انجام مداخله بر روی گروه آزمایش، مقیاس مشکلات رفتاری کودکان پیش دبستانی، مقیاس رابطه والد-کودک، مقیاس خودکار آمدی والدگری و پرسشنامه شادکامی آکسفورد را تکمیل کردند. نتایج آزمون تحلیل کوواریانس (ANCOVA)، با استفاده از نرم افزار SPSS نشان داد که بازی درمانی مبتنی بر رویکرد CPRT، بر تعامل والد – کودک، خودکارآمدی والدگری مادران و نیز شادکامی آنان، اثر مثبت و معنادار دارد ولی اگر چه موجب کاهش مشکلات رفتاری کودکان پیش دبستانی شد اما این تاثیر معنادار نبود. با توجه به نتایج این پژوهش و اثربخشی بازی درمانی (مبتنی بر رویکرد CPRT) بر بهبود تعامل والد- کودک، خود کارآمدی والدگری و افزایش شادکامی در مادران، توصیه می شود، که برنامه بازی درمانی مبتنی بر رویکرد ارتباط والد- کودک (CPRT) مورد توجه جدی جهت آموزش گروهی افزایش مهارت های فرزند درمانی و والدگری خصوصا در مراکز روانشناسی کودک، قرار گیرد.

کلمات کلیدی: بازی درمانی مبتنی بر رابطه والد- کودک، فرزند درمانی، خود کار آمدی والدگری، شادکامی.

فصل اول: کلیات پژوهش

مقدمه:

امروزه در ایران، کودک و خانواده از اهمیت به سزایی برخوردار است. در دانش روان شناسی هم، رویکردهای مختلفی در زمینه ی مشاوره و روان درمانی کودک وجود دارد. شناخت کودک، نوع نگاه به کودک و شناخت نیازهای کودک خصوصا در سال های اولیه ی زندگی کودک همواره دغدغه ای بوده است که خانواده را از یک سو به سمت روان شناس یا روان پزشک سوق می داده است و از سوی دیگر گاهی روان شناس با متخصصی را برای برگزاری نشست ها با کلاس های فرزندپروری برای والدین، تشویق می کرده است. دغدغه های والدین خصوصا مادران در زمینه ی روش تعامل با کودک، همواره مادر را مشتاق به یادگیری بیشتر در زمینه ی فرزند پروری می نماید.والدین همیشه به عنوان بسط دهندهی فرآیند درمان و بهبود مشکلات رفتاری و روانی کودک، به عنوان دستیار درمانگر برای رسیدن به موفقیت درمانی در زندگی واقعی کودک در منزل، نقش مهمی دارند. بر اساس گزارشات اخیر در آمریکا در مورد سلامت روان، استفاده از والدین و خانواده ها در زمینه ی سلامت روان کودکان، امری حیاتی است. فرزند درمانی به عنوان یک روش منحصر به فرد و متکی بر شواهد، برای این منظور بسیار مفید است زیرا به والدین می آموزد تا در تغییرات زندگی در کودکانشان به عنوان درمانگر اولیه موثر باشند (گارزا ، واتس و کینورث، ۲۰۰۷). تنش والدگری و در مقابل احساس خود کار آمدی والدگری از عواملی هستند که به ترتیب می توانند بر رشد روانی کودک و کاهش مشکلات رفتاری او نقش بسزایی داشته باشند.از این روی در جهت ارتقاء مهارت های والدگری در والدین به عنوان عاملی مهم در کاهش مشکلات رفتاری کودکان و نیز در جهت روابط والد و کودک و احساس خودکارآمدی و وادگری در والدین برنامه های فرزند پروری متنوعی در روان شناسی مطرح است که یکی از مهم ترین این برنامه ها، آموزش فرزند درمانی با رویکرد CPRT می باشد. رویکرد CPRT در واقع رویکردی است که به آموزش عملی بازی درمانی به مادران مبتنی بر ارتباط والد- کودک می پردازد که بر اساس الگوی ۱۰ جلسه ای لندرت طراحی شده است (براتون ، رای ، رهین و جونس ، ۲۰۰۵). این رویکرد در ضمن اهمیت به استفاده از والدین در فرآیند درمان مشکلات کودکان، به بازی به عنوان یک عامل درمانی برای کودکان اهمیت بسزایی داده است. لندرث در رویکرد فرزند درمانی خود به ترکیب افزایش مهارت های والدگری والدین با بازی درمانی کودک محور پرداخته است بازی درمانی، بر اساس تعریف انجمن بازی درمانی (۲۰۰۸)، استفاده ی سازمان دهی شده از یک مدل نظری برای ایجاد یک رابطه ی بین فردی است که در آن متخصص بازی درمانگر از قدرت های درمانی بازی برای کمک به بیمارانش استفاده می کند و باعث پیشگیری یا حل مشکلات روانی اجتماعی و بهینه شدن فرآیند رشدو پرورش کودک می شود ( دروز ، ۲۰۰۹، به نقل از رمضانی، ۱۳۸۹).در پژوهش حاضر به بررسی اثربخشی بازی درمانی (مبتنی بر رویکرد CPRT بر کاهش مشکلات رفتاری کودکان و خودکارآمدی والدگری مادران و همچنین اثربخشی بازی درمانی (مینی بر رویکرد CPRT بر کیفیت تعامل والد کودک به طور مفصل پرداخته شده است.از آنجا که احساس خود کار آمدی در روان شناسی مثبت به عنوان یکی از عوامل شادکامی است (مرادی، جعفری و عابدی، ۱۳۸۴)، در ادامه به موضوع اثربخشی بازی درمانی (مبتنی بر رویکرد CPRT بر افزایش شادکامی در مادران پرداخته شده است.

بیان مسأله

کودک در مسیر تحولی که دارد، همراه با چالشهایی تو برای مادران است. به گونه ای که به وجود آمدن این چالش ها والدین را گاه با ضرورت مراجعه به مراکز مشاوره و روانشناسی روبه رو می کند و چه بسا با شدت این چالش ها و افزایش نگرانی های والدین، حتی ضرورت مراجعه به روانپزشک را هم احساس کنند. لذا همیشه روانشناسان کودک به ویژه بازی درمانگران این دغدغه را داشته اند تا والدین را با ضروریات فرزند پروری آشنا کنند و راه برخورد مناسب با این چالشها را گوشزد نمایند. از جمله چالشهای مهم در مسیر رشد و تحول کودک، سئین اولیه و خصوصا سن دو تا پنج سالگی کودک می باشد. در این دوره ی سنی والدین شکایت هایی دارند از جمله اینکه فرزند ما به اصول مطرح شده از جانب ما گوش نمی دهد. با اینکه او خرابکار است و می خواهد حرف خودش باشد، لجباز است و نگرانی هایی از این دست که این نگرانی ها تا سن چهار با پنج سالگی ممکن است تداوم داشته باشد (هیوز، ۱۹۹۹ ، به نقل از گنجی، ۱۳۹۱), آگاه پدر و مادر در مراجعه به روانشناس یا روانپزشکی سوال می کند که آیا فرزند من مریض است با بیش فعال ؟ برای گذر از این نگرانی چه باید کرد جز حمایتی که هم شامل کودک باشد و موجب ارتقاء رشد روانی او شود و هم مادر را یاری کند تا پدر و مادر بدانند که بسیاری از این مسایل در این سن طبیعی است و حاصل فرآیند تحولی کودک است و همچنین بدانند که چگونه باید با این مرحله از رشد روبه رو شوند.این حمایت و آموزش باید به گونه ای باشد که از طریق آن هم بتوان کودکان را مستقیم در گیر حمایت های روانی کرد و هم بتوان به والدین به گونه ای آموزش داد تا در جهت افزایش و ثبات آثار درمانی کار باکودکانشان گام های موثری بردارند خصوصا اینکه والدین بیشترین وقت خود را با کودک خود سپری میکنند و از این روی، عامل درمانی مهمی برای کودکانشان می توانند باشند. بر اساس گزارشات اخیر در آمریکا در مورد سلامت روان، استفاده از والدین و خانواده ها در زمینه ی سلامت روان کودکان، امری حیاتی است (گارزا ، واتس و کینورث ، ۲۰۰۷) و از این رهگذر والدین مهم ترین دستیار و همکار برای روان درمانگر می باشند. در واقع همانطور که اندرث (۲۰۰۲ ، به نقل از داورپناه، ۱۳۹۰) می گوید، آموزش به والدین تنها راه ارتقاء درمان برای کودکان است. آنچه در این پژوهش به آن پرداخته می شود، شامل کار درمانی برای کودکان با رویکرد بازی درمانی و همچنین شامل مهارت افزایی والدین در زمینه ی فرزند پروری با توجه به رویکرد CPRT می باشد.اما استفاده از رویکرد فرزند درمانی مبتنی بر بازی درمانی (CPRT) برای کودکان پیش دبستانی، به دلیل این است که رشد زبانی کودکان از رشد شناختی آنها عقب تر است، آنها از طریق بازی از آن چه در دنیایشان اتفاق می افتد، آگاه می شوند و با آن تماس برقرار می کنند. در بازی درمانی، به عروسک ها به عنوان لغات کودک و به بازی به عنوان زبان کودک نگریسته می شود. در واقع، بازی درمانی برای بچه ها مانند مشاوره با روان درمانی برای بزرگسال است. عملکرد نمادین بازی از این جهت مهم است که کودکان را یاری می کند به وسیله ی آن دنیای درونی خود را بیان کنند.از این رو بازی درمانی به عنوان روش درمانی برای کودکان در این پژوهش انتخاب شده است زیرا اولا بازیزبان کودکی است و کودک از طریق بازی دنیای درونی خود را نشان می دهد و با دنیای بیرونی ارتباط بر قرار می کند. در بازی درمانی، می توان گفت اسیاب ها مثل کلمات کودک و بازی، زبان کودک است. ثانیا هسته ی اصلی بازی که آن را از کار صرف جدا می کنند هیجان و لذتی است که برای کودک ایجاد می کند. در نتیجه از بازی به عنوان بستر اصلی برای کار با کودکان و افزایش مهارت ها در ابعاد مختلف کودک استفاده می شود. بازی به بازی کودکان می شتابد تا اینکه بتوانند مسائل خود را به دست خویش و از طریق بازی های خود حل کنند. اکسلاین (۱۹۴۷) به عنوان یک بازی درمانگر بر این عقیده است که در این روش به کودکان فرصت داده می شود تا احساسات آزار دهنده و مشکلات درونی خود را از طریق بازی بروز دهند و آنها را به نمایش بگذارند (اکسلاین، ۱۹۴۷ ، به نقل از حجاران، ۱۳۶۵).و اما در بعد استفاده از رویکرد فرزند درمانی مبتنی بر بازی درمانی (CPRT) برای آموزش به والدین، در اینپژوهش به مهارت افزایی والدین در ارتباط با کودکشان پرداخته می شود. ترکیب رویکرد ارتباط بین فرزند و والد (CPRT) و بازی درمانی، به عنوان بهترین روش آموزش و مهارت افزایی، برای والدین و کودکان در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد. در واقع در این تحقیق ابتدا ما در ارتباط مبتنی بر بازی را با کودک خود آموزش می بیند و در کنار آموزش با تکالیفی که به او داده می شود، خود به ارتباط بازی محور صحیح با کودک خود آن هم با رعایت اصول CPRT می پردازد.بازی درمانی مبتنی بر ارتباط والد- کودک به دلیل تمرکز بر کودک می تواند روشی مناسب برای برقراری ارتباط با کودک در نظر گرفته شود. این روش از مبانی نظری راجرز گرفته شده است. روش درمانی کارلراجرز موجب تحلیل نظریه ارتباط درمانی و ایجاد درمان غیر مستقیم (بدون رهنمود ) را فراهم می نمایدلندرث و براتون، ۲۰۰۶).به صورت خلاصه CPRT عبارت است از مدلی از آموزش گروهی که برای افزایش انتظارات و درک والدین، اطمینان به توانایی های والدینی، بهسازی کیفیت ارتباط کودک والد و کاهش مشکلات رفتاری کودکان طراحی و مورد استفاده قرار می گیرد. اما آنچه در ارتباط والد- کودک در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد، در عین رعایت اصول عمده ی بازی درمانی بدون رهنمود، تمرکز والد بر چگونگی مقابله با مشکلات کودک را نیز مد نظر قرار می دهد چرا که نگارنده بر این عقیده است که بازی و ارتباط مناسب با کودک بستری مناسب برای جهت دهی بازی به سمت کاهش مشکلات کودک است لکن باید زمینه ی مناسب را با اصول کلی بازی درمانی کودک محور برقرار نمود. در واقع با ایجاد این زمینه، والد می تواند نقش داربست سازی را که در نظر ویگوتسکی مطرح شده شده به خوبی انجام دهد. با رعایت بازی درمانی بدون رهنمود کودک توانایی های خود را نشان می دهد و با بازی درمانی فرزند درمانی مبتنی بر ارتباط والد- کودک (CPRT)، والد با عنایت به توانایی ها و خود شکوفایی کودک، زمینه ی شکوفاسازی بیشتر کودک را در حل مشکلات رفتاری هیجانی فراهم می نماید. لذا در این تحقیق به بازی درمانی و آموزش ارتباط والد کودک با توجه به رویکرد کودک محور پرداخته می شود که خود تحقیقی جالب در ترکیب بین بازی درمانی راجرزی که توسط اکسلاین انجام می شد و نیز بازی درمانی پر اساس منطقهی مجاور رشد ویگوتسکی خواهد بود. در واقع این رویکرد، ورود به دنیای کودک و اعتماد به تصمیمات او را لحاظ می کند و در شرایط مختلف کودک را با توجه به توانمندی ها و ضعف های منحصر به فرد او مد نظر قرار می دهد و با رعایت اصول فرزند درمانی لندرت مبتنی بر بازی درمانی کودک محور اکلاین (CPRT)، به طراحی جلدی مخصوص بازی می پردازد و والد را به برخوردهای مبتنی بر همدلی تشویق می کند. آنچه که ضرورت پژوهش حاضر را بیشتر نشان می دهد این است که از آنجایی که بازی کودک، وسیله طبیعی او برای ” بیان خود ” است، موجب برانگیخته شدن افکار، تجربیات و تخلیه هیجانات می گردد و پژوهش های مختلف، تاثیر بازی را در زمینه های اجتماعی، عاطفی، رفتاری و مشکل هایی که به محرک های تنش زای زندگی همچون عطلاق، مرگ، جابجایی، بستری شدن در بیمارستان، سوء استفاده های جنسی و جسمی و خشونت خانوادگی مربوط می شود تایید می کند. اما کمتر به این موضوع پرداخته شده است که خود سن کودک می تواند عاملی تشش را برای والدین باشد، به گونه ای که نگرش والدین را نسبت به خودکار آمدی والدگری و نیز نسبت به رفتار فرزند خود منفی کند و این نگرش منفی متقابلا بر ارتباط والدین با کودک و بالتبع بر خود کودک اثر بگذارد و موجب افزایش استرس والدگری در والد بشود.لذا در این پژوهش به بررسی تاثیر بازی درمانی مبتنی بر رویکرد CPRT یا به عبارتی همان فرزند درمانی با الگوی ۱۰ جلسه ای لندرت و براتون پرداخته شده است تا به این مسایل پرداخته شود که آیا این رویکرد می تواند بر خودکارآمدی والد گری مادران و کیفیت ارتباط مادر- کودک، اثربخش باشد؟ با توجه به اینکه احساس مفید و اثربخش بودن مادر در والدگری، ممکن است بالتبع تنش و استرس والدگری را کاهش دهد،آیا این رویکرد می تواند بر افزایش شادکامی مادران دارای فرزند ۲ تا ۶ ساله، اثربخش باشد؟ چرا که بر اساس پژوهش، شادمانی با ابعاد شناختی، اجتماعی، هیجانی و جسمانی شخصیت رابطه دارد. در بعد شناختی، کنترل درونی، خوش بینی، هدفمندی و خلاقیت و در بعد اجتماعی، برونگرایی، نوع دوستی، توافق اجتماعی و ارتباط مثبت با دیگران با شادمانی همبستگی مثبت دارد و در بعد عاطفی، شادمانی با ثبات هیجانی، عزت نفس و خود کار آمدی و در بعد جسمانی با سلامت سیستم ایمنی رابطه دارد(مرادی، جعفری و عابدی، ۱۳۸۴).شادکامی نتیجه عواملی از جمله احساس خود کار آمدی است و حتی موفقیت و خودکارآمدی والد گری می تواند منجر به افزایش شادکامی والد شود چنانکه در پژوهش تنی و گلقند (۱۹۹۱)، اعتقادات خود کار آمدی والد گری در مادران پر دیگر متغیرهای روانی اجتماعی مثل افسردگی مادران نیز اثر می گذارد. همچنین رسولی و همکاران (۱۳۹۲)، در پژوهش خود دریافتند که آموزش شناختی رفتاری به مادرانی که کودکانشان دارای اختلال نارسایی توجه افزون کشی هستند، در کنار دارو درمانی اثر معناداری بر کاهش علایم نارسایی توجه/ فزون کنشی در کودکان دارد و همچنین تاثیر معنادار بر افزایش شادکامی در مادران داشته است. در نتیجه در ادامه ی این پژوهش به بررسی تاثیر بازی درمانی مبتنی بر رویکرد فرزند درمانی الندرث (CPRT)، بر شادکامی مادران پرداخته می شود.همچنین با توجه به آنچه ذکر شده در پژوهش حاضر به بررسی اثربخشی بازی درمانی (مبتنی بر رویکرد CPRT)، بر کاهش مشکلات رفتاری کودکان پرداخته شده است.

ضرورت و اهمیت پژوهش

هدف پژوهش حاضر بررسی اثربخشی بازی درمانی و ارتباط والد و کودک در زمینه کاهش مسایل رفتاریهیجانی کودکان سنین ۲ تا ۶ سالگی است تا از این رهگذر آسیب های ارتباطی والد- کودک در این سنین به خصوص کودک (سنین پیش دبستانی) کاهش پیدا کند و با رفع شود و در ضمن خانواده ها به اصول کلی در ارتباط با کودکان خود دست پیدا کنند و این امر موجب مهارت افزایی آن ها شود و در واقع درمان در اتاق درمانگر محدود نشود و بجای درمان سطحی، به درمان عمیق در بستر ارتباط عمیق والدین و کودک پرداخته شود.ضرورت این آموزش این است که از نگرانی های مادران این کودکان کاسته شود و نگرش مادران نسبت به کودک خود و نوع ارتباطشان با کودک تقویت شود و بتوانند با افزایش مهارت خود در بازی با کودک و اصول پایه ی فرزندپروری مبتنی بر بازی درمانی موجب ارتقاء سطح روانی کودک خود شده و احساس خود کار آمدی والدگری و تعامل مناسب والد کودک در آنها افزایش پیدا کند.همچنین شاد گامی مادر به عنوان یک متغیر وابسته در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته چرا که شادکامی مادران و خودکارآمدی والدگری آنها می توانند با یکدیگر ارتباط متقابل داشته باشند. با بررسی پژوهش ها معلوم می شود که اثر بازی درمانی مبتنی بر رویکرد CPRT، بر شادکامی والد در پژوهشی در داخل و خارج صورت نگرفته است و یا اگر هم صورت گرفته، به بررسی مدل های دیگر فرزند پروری، پر شادکامی والد پرداخته شده است. از این روی ضرورت ایجاب می کند که با توجه به اهمیت شادکامی در روانشناسی مثبت، به بررسی اثر بخشی بازی درمانی مبتنی بر رویکرد CPRT به عنوان یک روش منحصر به فرد و متکی بر شواهد و مدلی خاص از فرزند درمانی، پرداخته شود.