من نیک منش هستم، فارغ التحصیل روانشناسی گرایش خانواده درمانی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید بهشتی در سال ۱۳۹۴، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “کارکرد خانواده و گرایش به سوءمصرف مواد در نوجوانان؛ نقش واسطه ای انسجام و آشفتگی هویت” می باشد که در ادامه بخشی از کلیات پژوهشی آن را مطالعه می کنید:

بیان مساله

سوءمصرف مواد مخدر پدیده ای است که آسیب های فراوان جسمی، روانی، خانوادگی، اجتماعی و اقتصادی شدیدی به دنبال دارد. به طوری که می تواند شخص درگیر را دچار افت جدی در کنشهای فردی و اجتماعی کند )عزیزی، ۴۹۳۴ (. درک درست از عوامل روانی – اجتماعی که زیر بنای تصمیمگیری و رفتار گرایش به مواد است، میتواند به برنامهریزی برای پیشگیری در این زمینه کمک زیادی کند.

سوءمصرف مواد رفتار پیچیدهای است که با عوامل گوناگون اجتماعی، روانشناختی و فیزیولوژیک در ارتباط است و نادیده انگاشتن هر یک از عوامل به منزله بی توجهی به یک مشکل بزرگ محسوب می شود.

از این رو برای ریشهیابی علل سوءمصرف مواد در افراد هر جامعه باید شناخت دقیقی از عوامل زیستی، .) روانی، تربیتی، فرهنگی و اقتصادی آن جامعه کسب شود )علیزاده، ۱۳۹۳

با گسترش الگوی زیستی- روانی- اجتماعی دخالت کارکردهای نادرست خانوادگی در اختلالات روانپزشکی بیشتر مشخص شده است، از جمله این اختلالات میتوان به سوءمصرف مواد اشاره کرد )مینویی و صالحی، ۴۹۱۳ (. نتیجه پژوهشها )قمری، ۴۹۱۱ ( نشان میدهد که تفاوت معنیداری در مشکلات روان- شناختی و عملکرد خانواده افراد سوءمصرف کننده و دیگر افراد وجود دارد. خانواده محرکهایی برای فرزندان فراهم میکند که اغلب رشد جسمانی و روانی آنها را تحت تأثیر قرار میدهد. بنابراین، توجه به عوامل تأثیرگذار بر کارکرد خانواده افراد سوءمصرف کننده مواد ضروری به نظر میرسد. مشکلات خانواده میتواند به اُفت تحصیلی، فروپاشی روابط اجتماعی، انزوای اجتماعی و استفاده از الکل و مواد منجر شود )والکر و شپارد، ۲۱۱۱ (. در پژوهشی که خانواده های افراد وابسته به مواد را از لحاظ کارکرد خانواده، حل مشکل ارتباطی، نقشها، پاسخدهی عاطفی، مشارکت اجتماعی، کنترل رفتار و کارآیی عمومی بررسی کرده بود، مشخص شد در کارکرد خانواده معتادان ناکارآمدی وجود دارد )عرفانیان، اسماعیلی و صالحپور،۴۹۱۱ (. مقایسه خانوادههای سوءمصرف کننده مواد با خانوادههای سالم، نشان دهنده محدودیت در ابراز افکار و احساسها، احترام کمتر به مرزهای شخصی و اعتماد کمتر به دیگران، ایجاد فضای منفی بیشتر در.) خانواده، انتقادی بودن و فاصله هیجانی بوده است )قمری، ۲۰۱۱

با توجه به موارد فوق میتوان گفت خانواده یکی از محیطهای مؤثر بر سلامت جسمانی و روانی افراد است که شرایط لازم برای رشد و رسیدن به توازن جسمانی، روانی و اجتماعی را فراهم می آورد )امانی، محمدی و اعظمی، ۴۹۱۵ (. بطور کلی عملکرد خانواده به توانایی آن در هماهنگی با تغییرات، حل تضادها و تعارضات، همبستگی بین اعضاء و موفقیت در اعمال الگوهای انضباطی، رعایت حد و مرز بین افراد، اجرای مقررات و اصول حاکم بر این نهاد با هدف حفاظت از کل سیستم خانواده مربوط است. تغییرات کمی و کیفی در فرایند فوق باعث شکلگیری شخصیت و هویت متفاوت در خانواده و در مواردی نیز به رغم اینکه میتواند پشتوانهای برای سلامت رفتاری افراد باشد، خود مشکلات رفتاری خاصی ایجاد میکند که به .) عوامل متعددی بستگی دارد )مینویی و صالحی، ۴۹

گرایش به مصرف مواد را مجموعه باورها و نگرشهای افراد راجعبه مواد و پیامدهای منفی و مثبت مصرف آنها تعریف کردهاند )منصوری و بذرافشان، ۴۹۳۱ (، که این باورها و نگرشها ارتباط تنگاتنگی با هویت آنها دارد. بدین ترتیب یکی دیگر از عوامل مرتبط با گرایش به سوءمصرف مواد به ویژه در نوجوانان، .)۲۱۱۹ ، هویت آنها است )کائو ۴، یانگ ۲، سونگ ۹ و چن

کسب یک هویت مستقل فرآیندی است که از بدو تولد آغاز میشود. هویت، پاسخ به چیستی و کیستی است. اگر فرد بتواند بین خود و دیگران فرق بگذارد و خود را از دیگران بازشناسد، به یک سازه روانی ل اجتماعی به نام هویت دست مییابد که شامل طرز فکر و عقاید فردی و نحوه ارتباط او با دیگران است. در این معنا هویت برای نوجوان به دو صورت منسجم، و سردرگم یا آشفته تعریف میشود. هویتی که بیشتر منسجم باشد تا سردرگم، یکی از عوامل محافظتکننده نوجوانان از گرایش به رفتارهای سوءمصرف مواد است )شوارتز، میسون ۴، پانیتن، و شاپوچنیک، ۲۱۱۱ ؛ شوارتز، ۲۱۴۱ (. شکلگیری یک هویت منسجم منجر به سازماندهی و معنادهی فرد به تجربیات خود و همچنین سمتوسو دادن به تصمیمات و رفتارهایش میگردد، در حالی که هویت سردرگم، متلاشی، و فاقد ساختار مناسب میتواند زمینه را برای آسیب نوجوان در برابر رفتارهای پر خطر مانند مصرف مواد مهیا سازد )شوارتز، پانتین، پرادو، سالیوان و .) شاپوچنیک، ۲۱

پژوهشگران معتقدند که بین هویت و سازماندهی خانواده رابطه وجود دارد )ریول ۲ پروسا، ۴۳۳۹ (. هویت نوجوان، و محیط خانواده او از جمله عواملی هستند که هم از نوجوان در برابر گرایش به سوءمصرف مواد محافظت میکنند و هم ممکن است او را در برابر سوءمصرف مواد آسیبپذیرتر سازند. با

وجود اینکه در منابع مختلف سعی شده است به کارکرد خانواده افرادی که سوءمصرف مواد دارند توجه شود، ولی پژوهشهای زیادی در این زمینه انجام نشده است. لذا پژوهش حاضر در صدد بررسی این مسئله برآمد که آیا انسجام یا سردرگمی هویت میتواند تأثیری را که کارکرد خانواده روی گرایش نوجوان به مصرف مواد دارد تعدیل کند یا خیر. بنابراین همانطور که در مدل شاهده می شود به بررسی رابطه کارکرد خانواده با انسجام یا آشفتگی هویت و نیز بررسی نقش واسطه ای هویت در تاثیرگذاری کارکرد خانواده بر سوءمصرف مواد خواهیم پرداخت.

ضرورت و اهمیت انجام پژوهش

سوءمصرف مواد، یکی از رفتارهای پرخطر در دوران نوجوانی و جوانی است. شواهد پژوهشی نشان ، میدهد که میزان مصرف مواد در جوامع مختلف در میان نوجوانان و جوانان در حال افزایش است )کلر ۴۲۱۴۱ (. سوءمصرف مواد در نوجوانان و جوانان نه تنها منجر به آسیبهای روانی، ، سالازار ۲ و کورتنی ۹ جسمی، و مالی زیادی برای آنها میگردد بلکه با مشکلاتی از قبیل افزایش خطر آسیب و مرگ از طریق خشونت بین فردی، تصادفات جادهای، افزایش رفتارهای پرخطر جنسی، ابتلا به ایدز، و مشکلات تحصیلی ۲۱۱۳ ؛ لستینگ و ، نیز همراه است و هزینههای گزافی را از این جهت بر جوامع تحمیل میکند )شرپیت ۱ .) اسمیت، ۲۱۱۴

سوءمصرف مواد در نوجوانان علاوه بر پیامدهای منفی و زیانباری که برای جامعه ایجاد میکند، منجر به اختلال در ایفای نقشهای بزرگسالی مانند ازدواج، یافتن شغل مناسب، و والدگری کارآمد نیز میگردد، و به همین دلیل بررسی و پژوهش روی آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است )کینگ ۵، میهان ۶، تریم ۷، و ۲۱۱۶ (. پژوهشها نشان دادهاند که بالاترین نسبت معتادان کشور ) ۱۵۵۷ درصد( در فاصله ۴۷ تا ، چاسین ۱ ۲۲ سالگی مصرف مواد را آغاز کرده اند )مدنی و رزاقی، ۴۹۱۴ (. شروع زودهنگام موجب مصرف بیشتر، .) مداومتر و استفاده از مواد خطرناکتر خواهد شد )سوادی، ۴۹ یکی از عوامل محافظت کننده و یا حتی خطرساز برای فرد، خانواده است. این موضوع که محیط خانوادگی قدرتمندترین تاثیرات اجتماعی را روی رشد نوجوان میگذارد، مورد تایید قرار گرفته است.

تحقیقات نشان داده است عواملی در محیط اجتماعی نوجوان، او را به سمت نتایج مثبت )خود – فرمانی، نگاه به آینده( یا منفی )مشکلات رفتاری( میکشاند. والدین تاثیرات قابل توجهی را زمانی که کودکان بهسمت نوجوانی میروند، روی آنها میگذارند )شوارتز، ۲۱۱۵ (. خانواده در صورتی که دارای کارکرد مناسبیباشد، از انسجام کافی برخوردار باشد و به نیازهای نوجوان به خوبی واکنش نشان دهد، میتواند در نقش یکعامل محافظتکننده عمل نماید. به طوری که شوارتز و همکاران ) ۲۱۱۵ ( دریافتند که بین کارکرد خانواده ورفتار مشکلزای نوجوانان آمریکایی رابطه معکوس معنادار وجود دارد. از طرفی، پژوهشها از کارکردنامناسب خانواده هایی خبر میدهند که در آنها نوجوانان بزهکار وجود دارد )ابراهیمی ثانی و همکاران،۴۹۱۵ (. خانوادهای که فاقد کارکردهای سالم باشد، به نیازهای نوجوان به خوبی توجه نکرده، در فرآیند هویتیابی نوجوان اختلال ایجاد میکند و همین امر او را در برابر آسیبهای نوجوانی آسیبپذیرتر میسازد)شوارتز و همکاران، ۲۱۱۵ (. رحمتی نجار و کلایی ) ۴۹۳۱ ( نیز در مطالعه خود به این نتیجه دست یافتندکه کارکرد ناسالم خانواده، ساختار آسیبزای خانواده، هنجارهای خانوادگی مخاطرهزا، ضعف حمایتی و نبودحمایت کافی از سوی خانواده از عواملی هستند که فرد را به سوی رفتار پرخطر سوق میدهند )رحمتی نجارو کلایی، ۴۹۳۱ (. بنابراین خانواده به خودی خود میتواند در نقش یک عامل محافظ و یا عامل خطرسازبرای درگیری نوجوان در رفتار مشکلزا به شمار آید.

هویت یکی از عواملی است که شدیدا متاثر از خانواده فرد است. هویت نیز میتواند هم در نقشعامل محافظتکننده از فرد در برابر رفتارهای مشکلزا عمل کند و هم او را در برابر این رفتارها آسیبپذیرسازد. در این معنا، هویت به دو صورت منسجم و یا سردرگم برای نوجوان تعریف میشود. پژوهشهای؛۲۱۱۴ ، گوناگونی بین انسجام هویت و مشکلات رفتاری رابطه منفی معناداری مشاهده کردهاند )آدامز ۴

۴۳۱۱ (. احساسی منسجم از هویت به ، ۴۳۱۱ ؛ جونز، هارتمن،گروچوسکی ۱ و گلیدر ۴ ، جونز ۲ و هارتمن سازماندهی و معنادهی فرد به تجربیات خود و همچنین سمت و سو دادن به تصمیمات و رفتارهای اوکمک میکند در حالی که هویتی که سردرگم، متلاشی و یا فاقد ساختار مناسب باشد، میتواند زمینه رابرای آسیبپذیریهای گوناگون در برابر رویدادهای بیرونی مهیا کند. )شوارتز، پانتین، پرادو، سالیوان وشاپوچنیک، ۲۱۱۵ (. شواهد نشان میدهد نوجوانانی که هویتشان انسجام کمتری دارد، به احتمالبیشتری در معرض رفتارهای مشکلزا قرار میگیرند )آدامز و همکاران، ۲۱۱۴ (. برخی پژوهشها به نقشغیرمستقیم هویت در گرایش نوجوانان به مشکلات رفتاری نیز اشاره میکنند )شوارتز، پانتین، پرادو،سالیوان، شاپوچنیک، ۲۱۱۵ ؛ فراهانی، شهرآرای، فرزاد، مرادی؛ ۴۹۱۳ (. به این ترتیب، هویت به عنوانعامل میانجی، می تواند تاثیری را که کارکرد خانواده بر روی گرایش نوجوان به رفتارهای مشکلزا از جملهگرایش به سوءمصرف مواد میگذارد تعدیل میکند.

در مجموع، با توجه به هزینههای بسیار بالای مبارزه با مواد مخدر، درمان، و نگهداری سوءمصرفکنندگان؛ و نیز پیامدهای منفی مربوط به استفاده از روشهای درمان و سم زدایی، به نظر میرسدشناسایی عوامل خطر و محافظت کننده گرایش نوجوانان به مواد مخدر از اهمیت بالایی برخوردار باشد. بهعبارت دیگر شناسایی عواملی مانند خانواده، شخصیت، هویت، و دیگر عوامل موثر، میتواند گامی مؤثر درجهت پیشگیری و کاستن از میزان گرایش نوجوانان به سمت مصرف و سوءمصرف مواد به شمار رود.

اهداف انجام پژوهش

هدف کلی

آزمون نقش واسطه ای انسجام و سردرگمی هویت در رابطه کارکرد خانواده با گرایش به اعتیاد

اهداف اختصاصی

۱- تعیین رابطه ابعاد کارکرد خانواده با گرایش به اعتیاد

۲- تعیین رابطه انسجام و سردرگمی هویت با گرایش به اعتیاد

۳- تعیین سهم ابعاد کارکرد خانواده و ابعاد هویت در پیش بینی گرایش به اعتیاد

۴- تعیین رابطه کارکرد خانواده با سردرگمی و انسجام هویت

۵- تعیین سهم ابعاد کارکرد خانواده در پیش بینی انسجام و سردرگمی هویت

فرضیه های پژوهش

۱- تعاملات خانوادگی، رضایت و ابعاد متوازن کارکرد خانواده دارای رابطه معکوس و ابعاد نامتوازنکارکرد خانواده دارای رابطه مستقیم با گرایش به اعتیاد هستند.

۲- انسجام هویت دارای رابطه معکوس و سردرگمی هویت دارای رابطه مستقیم با گرایش به اعتیاداست.

۳- هر یک از ابعاد کارکرد خانواده قادر به پیش بینی گرایش به اعتیاد هستند.

۴- ابعاد هویت می توانند در رابطه ابعاد کارکرد خانواده با گرایش به اعتیاد نقلش واسلطه داشلتهباشند.

۵- ابعاد نامتوازن کارکرد خانواده دارای رابطه معکوس و ابعاد متوازن، رضایت خانوادگی و تعاملاتخانوادگی دارای رابطه مستقیم با انسجام هویت هستند.

۶- ابعاد نامتوازن کارکرد خانواده دارای رابطه مستقیم و ابعاد متوازن، رضایت خانوادگی و تعاملاتخانوادگی دارای رابطه معکوس با سردرگمی هویت هستند.

۷- هر یک از ابعاد کارکرد خانواده در پیش بینی انسجام و سردرگمی هویت نقش دارند.

تعریف متغیرهای پژوهش

تعریف نظری متغیرها

تعریف نظری کارکرد خانواده

کارکرد خانواده به چگونگی روابط اعضای خانواده، تعامل و حفظ روابط، چگونگی تصمیمگیریها و.)۲۱۱۶، حل مشکلات اعضای خانواده مربوط میشود )سیلبورن ۴، زوبریک ۲، دمایو ۹، شفرد ۱ و گریفینتعریف نظری گرایش به سوءمصرف موادتمایل و آمادگی فرد برای اقدام به سوءمصرف مواد مخدر )مینویی و صالحی، ۴۹۱۹

تعریف نظری انسجام هویت

انسجام هویت را میتوان احساس باثبات و عملی از هویت خود دانست. شکلگیری یک هویت منسجممنجر به سازماندهی و معنادهی فرد بله تجرب یل ات خلود و همچنل ین سلمت و سلو دادن بله تصلم یمات ورفتارهایش میگردد )شوارتز، پانتین، پرادو، سالیوان و شاپوچنیک، ۲۱۱۵ (.، وضعیتی که در آن فرد میتواندبیشتر باورها، ارزشها و اهداف زندگی خود را تعریف کند.

تعریف نظری سردرگمی هویت

کمبود ثبات در احساسی که فرد از هویت خود دارد؛ وضعیتی که در آن فرد قادر به تعریف و تعیینبیشتر باورها، ارزشها و اهداف زندگی خود نیست. هویت سردرگم، متلاشی، و فاقد ساختار مناسب میتواند زمینه را برای آسیب نوجوان در برابر رفتارهای پر خطر مانند مصرف مواد مهیا سازد )شوارتز، پانتین، پرادو،.) سالیوان و شاپوچنیک، ۲۱۱۵

تعریف عملیاتی متغیرها

تعریف عملیاتی کارکرد خانواده

نمرهای که آزمودنی از پرسشنامه ۶۲ سوالی مقیاس ارزیابی و انعطاف پذیری خانوادگی ۴ اولسون ۲۲۱۱۶ ( بهدست میآورد، که شامل ۶ خرده مقیاس فرعی و دوخرده مقیاس اصلی انسجام ۹ و انعطافپذیری ۱ (خانوادگی میباشد

تعریف عملیاتی گرایش به سوءمصرف مواد

نمرهای که آزمودنی از خرده مقیاس ۹۶ سوالی استعداد اعتیاد۶ که برای بررسی سوءمصرف مواد )MMPI- مقیاس از فرم بلند آزمون چند وجهی شخصیتی مینه سوتا ) ۲طراحی شده استخراج شده اند

تعریف عملیاتی انسجام هویت

نمره آزمودنی در زیر مقیاس ۶ سوالی انسجام هویت در سیاهه مراحل روانی اجتماعی اریکسون روی۴۳۱۴ ( که در مجموع شامل ۴۲ سوال است. ، سیاهه هویت اریکسون )روزنتال ۷، گورنی ۱ و مور