الهه آقایی هستم، فارغ التحصیل روانشناسی تربیتی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه تربیت معلم در سال ۱۳۹۱، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “امقایسه اثر بخشی بازی درمانگری کودک محور و بازی درمانگری والدینی بر کاهش نشانه های اختلال های برونی سازی شده در کودکان” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه تربیت معلم

دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی

پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته روان شناسی تربیتی

عنوان:

مقایسه اثر بخشی بازی درمانگری کودک محور و بازی درمانگری والدینی بر کاهش نشانه های اختلال های برونی سازی شده در کودکان

استاد راهنما:

دکتر علی عسگری

استاد مشاور:

دکتر مریم بیات

پژوهشگر:

الهه آقایی

زمستان ۱۳۹۱

فهرست مطالب

عنوان

فصل اول: کلیات و طرح پژوهش

بیان مسأله و سوال های اصلی پژوهش

اهمیت و ضرورت پژوهش

هدفهای پژوهش

سؤال و فرضیه پژوهش

تعریف مفاهیم و اصطلاحات پژوهش

فصل دوم: پیشینه و ادبیات پژوهش

مروری بر مبانی نظری و تجربی

اختلال های برونی سازی شده

نشانه های برونی سازی شده

پرخاشگری

رفتارهای ضد اجتماعی

خود نظم جویی و بر آمدی

رگه های بی عاطفگی – بی هیجانی

سبب شناسی

عوامل مربوط به کودک

مشکلات مربوط به خانواده

عوامل اجتماعی

روش های مداخله

قلمرو بازی درمانگری

فصل سوم : روش شناسی پژوهش

طرح پژوهش

جامعه آماری گروه نمونه

ابزار پژوهش

روش اجرای پژوهش و گردآوری داده ها

روش تحلیل دادهها

فصل چهارم : یافته ها بخش یکم (پرسش پژوهش)

بخش دوم (فرضیه پژوهش)

فصل پنجم بحث و نتیجه گیری

گذاری کوتاه به هدف و پرسش اصلی پژوهش

تبیین یافته های پژوهش

نتیجه گیری

محدودیتها و پیشنهادها

منابع و مأخذ

پیوست

چکیده:

پژوهش حاضر با هدف مقایسه اثربخشی بازی درمانگری کودک محور با بازی درمانگری والدینی در کاهش مشکلات برونی سازی شده کودکان انجام شد. برای دستیابی به این منظور، ابتدا ۳۰۰ کودک ۸ – ۷ ساله با استفاده از فرم سیاهه رفتاری کودک ایرک (ایبرگ وراس، ۱۹۷۸) مورد آزمون قرار گرفتند و از بین کسانی که نمره بالایی در این آزمون کسب کردند. ۱۲ کودک که بالاترین نمره را در مقیاس برونی سازی شده فهرست رفتار کودک آشنباخ (آشنباخ و رسکورلا، ۲۰۰۱) به دست آوردند به عنوان نمونه اصلی پژوهش انتخاب شدند. این کودکان به تصادف به دو گروه مداخله بازی درمانگری کودک محور و والدیلی تقسیم شدند. پیش از شروع مداخله مادرانی که در گروه بازی درمانگری والدینی قرار گرفته بودند، آزمون خوداثرمندی والدین (دومکا، استورزینگر، جکسون وروسا، ۱۹۹۶) و تنیدگی والدین (آبیدین، (۱۹۹۰) را تکمیل کردند. در گروه بازی درمانگری کودک محور هر کودک در ۱۶ جلسه بازی درمانگری ۴۵ دقیقه ای و در گروه بازی درمانگری والدینی، مادران در ۸ جلسه درمان گروهی ۳ ساعته، در طی ۸ هفته، شرکت کردند. مادران کودکان گروه بازی درمانگری کودک محور در پایان جلسه – های چهارم، هشتم، دوازدهم و شانزدهم و والدین شرکت کننده در بازی درمانگری والدینی در پایان جلسه های دوم، چهارم، ششم و هشتم، بار دیگر قهرست رفتاری کودک را تکمیل کردند. در پایان مداخله. ها نیز همه مادران آزمون نشیدگی والدینی وخودا ترمندی والدینی را پر کردند. تحلیل واریانس اندازه – گیری های مکرر نشان داد، بین میانگین های متغیر بیرونی سازی در دو گروه بازی درمانگری کودک محور و بازی درمانگری والدینی تفاوت معنادار وجود داشت، بدین معنا که روش بازی درمانگری والدینی موجب کاهش بیشتر رفتارهای برونی سازی شده کودکان شده است. افزون بر این، در گروه بازی درمانگری والدینی، مقایسه میانگین های تصوره های شنیدگی و خوداترسندی والدینی در دو مرحله پیش آزمون و پس آزمون با استفاده از آزمون آحاکی از کاهش معنی دار تشیدگی والدین و افزایش احساس کفایت آنان بود، مقایسه میانگین نمردهای پس آزمون هر دو گروه نیز کاهش بیشتر تنیدگی و در مقابل افزایش کفایت والدین در گروه بازی درمانگری والدینی را نشان داد. در نتیجه می توان بازی درمانگری والدینی را جایگزین مناسب تری برای بازی درمانگری کودک محور در نظر گرفت که هم در مدت زمانی کوتاهتر از شدت مشکلات کودک می کاهد و هم بر برخی عوامل مهم مانند تنیدگی و احساس کفایت والدین مؤثر است و از این طریق اثریخشی درمان را افزایش می دهد.

کلید واژه ها: بازی درمانگری کودک محور، بازی درمانگری والدینی، مشکلات برونی سازی شده.

فصل اول: کلیات پژوهش

بیان مسأله

یکی از مشهور ترین تقسیم بندی های مربوط به اختلالات رفتاری کودکان، تقسیم بندی آشنیاخ و رسکورلا (۲۰۰۱) است که بر پایه پیش از سی سال پژوهش، اختلال ها را به دو دسته کلی درونی سازی شده و برونی سازی شده تقسیم می کند. اختلال های درونی سازی شده بیشتر درون فردی و شامل مشکلاتی همچون کناره گیری از تعامل های اجتماعی، بازداری ، اضطراب و افسردگی است. در مقابل، اختلال های برونی سازی شده برون فردی است و به صورت افزون کنشی ، پرخاشگری، تضادورزی ، نقض قواعد و قوانین اجتماعی ظاهر می شود. از این رو، بیش از آنکه بر فرد اثر بگذارد موجب ایجاد مشکل برای دیگران خواهد شد (آشنباخ و رستورلا،(۲۰۰۱).یافته های پژوهشی نشان میدهد که نشانه های برونی سازی شده پایداری قابل توجهی طی زمان دارد و در طول تحول به شکل های مختلف بروز می کند (بریدی و همکاران . ۲۰۰۳). از سوی دیگر، مشکلات برونی سازی شده معمولا با مشکلات دیگری همچون طردشدگی از جانب همسالان (براون و پرسی ، ۲۰۰۷)، مشکلات یادگیری و ضعف با شکست در تحصیل (اتکینز ، مک کی ، ۱۹۹۶ء اسپیرا و فیسچل ، ۲۰۰۵ نقل از ویلسون ، ۲۰۱۱ مالینوسکینه ، وسیلیس ، زوکاسکینه ، ۲۰۱۱) همراه می شود. از این رو، با توجه به آسیب زا بودن و شیوع بالای مشکلات برون سازی شده (غباری بناب پرند، فیروز جاد، موللی، نعمتی، ۱۳۸۸)، این مشکلات توجه متخصصان بسیاری را به خود جلب کرده و یافتن درمانهای مؤثر و راهبردهای پیشگیری از گسترش مشکلات رفتاری کودکان در معرض خطر، از جمله خطوط عمده پژوهشی در این زمینه است. روش های بسیاری برای درمان این اختلال ها به کار می رود که بنا بر پژوهشهای انجام شده، در این میان بازی درمانگری یکی از پرکاربرد ترین و شاخص ترین این روشهاست ( جانگسما ، پترسون ، مگلنیز، بر گویز ، ۲۰۰۳) و اثر بخشی آن به دفعات تأیید شده است (براتون ، ری ، راین و جونز ، ۲۰۰۵، لی بلاتس و ریچی ، ۲۰۰۱).طبق نظر پیاژه کودکان تا قبل از یازده سالگی توانایی شناختی لازم برای تفکر انتزاعی را ندارند و تجربیات خود را از طریق بازی نشان می دهند(پیاژه، ۱۹۶۲). بازی ابزار ارتباط کودک و بهترین وسیله بیان احساسات، عواطف و تجربه های کودک است و از این رو، جز جدایی ناپذیر مشاوره و درمان کودکان است (گلدارد و گلدارد ،۱۳۸۹)با وجود این، بازی درمانگری همچون دیگر روشهای درمانگری با محدودیت های غیر قابل انگاری رو به رو است. نخستین محدودیت مهم، تعمیم نتایج به دست آمده در فرایند بازی – درمانگری به خارج از محیط درمان است. مخاطب اصلی بازی درمانگری کودک است، اما کودک بدون والدین و خانواده هنوز واجد موجودیتی واحد و مستقل نیست و رفتار والدین و سایر عوامل و روابط موجود در خانواده عامل تعیین کننده بسیاری از رفتارها و حالت های کودک است (هین شاو ، ۲۰۰۲). در نتیجه تعمیم پذیری نتایج به دلیل عدم مشارکت والدین با مشکل مواجه می شود. یافته های یک فراتحلیل نیز نشان میدهد که مشارکت والدین در فرایند درمان توجیه کننده بخشی از تفاوت اثربخشی پژوهش های مختلف است (براتون، ری، راین و جونز،(۲۰۰۵).محدودیت دیگر بازی درمانگری روند کند و تدریجی آن است. برخی بافته های پژوهشی نشان میدهد که بهترین نتیجهی درمانی در فاصلهی ۳۵-۳۰ جلسه به دست می آید، اما در عمل اجرای این تعداد جلسه مستلزم صرف زمان و هزینه زیادی است که گاهی منجر به قطع فرایند درمان می شود (براتون و همکاران، ۲۰۰۵ لی بلانس و ریچی، ۲۰۰۱)در پاسخ به بسیاری از این محدودیتها، به ویژه مشارکت خانواده در فرایند درمان، روش بازی درمانگری والدینی به وجود آمده است. این روی آورد نظام دار، در واقع ترکیبی از بازی درمانگری و رویکردهای خانواده – محور است. چنانچه دست کم یکی از علتهای اصلی مشکلات کودک، رابطه والدین و کودک در نظر گرفته شود، بازی درمانگری والدینی سعی دارد از طریق اصلاح روابط والد- کودک، مشکلات کودکان را بهبود بخشد (گورنی ،۲۰۰۳، ونفلبت ، ۲۰۱۱). در روش بازی درمانگری والدینی هر دو سوی رابطه به نوبه خود تغییر را تجربه خواهند کرد. والدین مهارت های جدید را فرا خواهند گرفت و رفتارشان را با کودک تغییر خواهند داد. به عبارت دیگر، درمانگر به طور غیر مستقیم و از طریق والدین اپن تغییرات را به حیطه زندگی کودک تسری می دهد و کودک در یک فضای ارتباطی جدید که در آن پاسخهای متفاوتی از والدین دریافت می کند و نیازهای عاطفی و روانی اش ارضاء می شود، به تدریج ناگزیر از تغییر در واکنش های خود خواهد شد. در واقع، در بازی درمانگری والدینی، کودک نه با دو بزرگسال به عنوان والد و درمانگر بلکه با یک فرد رو به روست که الگویی از دلبستگی – هرچند آسیب دیده یا مغشوش – بین آنها در جریان است و در صورت تغییر رفتار والدین، کودک نیز با اطمینان بیشتری راه تغییر را در پیش می گیرد. در نتیجه، با حضور فعال والدین در درمان، آنچه در جریان درمان کودک به تنهایی رخ می دهد می تواند بسیار سریع تر به دست آید. در حالی که در بازی درمانگری سنتی کودک به تدریج خواهد توانست به یک بزرگسال دیگر اعتماد کند و یک رابطه ایمن را با وی شکل دهد. به گونه ای که در جریان آن به بینش دست یابد و ظرفیت های خود را بشناسد. از این رو، می توان خوشبینانه انتظار داشت این دستاورد در برابر والدینی که الگوی ارتباطی قبلی خود را تا حد زیادی با کودک حفظ کرده اند، پایدار بماند. اما این فرایند طولانی و تدریجی است.بنابراین، در بازی درمانگری والدینی می توان در مدت زمانی کوتاه تر و صرف هزینه ای کمتر اصول اصلی بازی درمانگری را به والدین آموخت و امیدوار بود که با شرکت دادن مستقیم آنها در درمان علاوه بر تسریع و تشدید روند تغییرات و بهبود اختلال در مراحل مختلف اندازه گیری، پر چالش تعمیم نیز غلبه کرد (ونفلیت، ۱۹۹۴؛ نقل از گارزا ، واتس، کینسورثی، ۲۰۰۷). پژوهش های انجام شده نیز قابلیت این روش را در درمان مشکلات کودکان تأیید کرده است. بر این اساس، بازی درمانگری والدینی در فرهنگهای مختلف و برای درمان طیف مخنلفی از مشکلات به کار می رود. (براتون و همکاران، ۲۰۰۵، لندرث و کیدرون : ۲۰۰۷٫ علیوند – وفا ۲۰۱۱).به رغم فرصت ها و مزایای متعدد موجود در بازی درمانگری والدینی، برخی در مورد اینکه والدین بتوانند نفش درمانگر را بر عهده گیرنده تردید دارند و معتقدند والدین کودکانی که مشکلات هیجانی جدی دارند، به آموزش، حمایت و نظارت دراز مدت تری نیاز دارند، چرا که اغلب دوره های آموزشی بازی درمانگری والدینی بین ۱۰ تا ۱۲ جلسه اجرا می شود و چنانچه کودک دچار مشکلات جدی تری باشد، جلسه های محدود آموزش والدین کافی نخواهد بود. به علاوه از آنجا که بازی درمانگری والدینی به صورت گروهی آموزش داده می شود فرصت کند و کاو دقیق در مشکلات هر کودک فراهم نمی آید که در نتیجه ممکن است برخی از مسایل منحصر به فرد در یک کودک خاص نادیده گرفته شود و درمان به هدف های مورد انتظار خود دست نیاید.افزون بر این تردیدها، به کار گیری بازی درمانگری والدینی در جامعه ایران تردیدهای دیگری را وارد میدان می کند. در حالی که در اغلب روش های ارائه شده در زمینه بازی درمانگری والدینی، مداخله اثربخش مستلزم حضور هر دو والد برای هماهنگی بین آنان و اتخاذ روشهای واحد است، در ایران وظیفه تربیت کودک، دست کم در سالهای نخست، تا حد زیادی بر عهده مادران است. اغلب پدران زمان کمی را با کودک می گذرانند و در مسایل مربوط به وی در گیر نیستند و به یک حضور سایه وار بسنده می کنند اما در عین حال پویاییهای داخل خانواده و نیز نقشی که پدر در فضای ارتباطی و روانی کودک دارد، اجازه نادیده گرفتن کامل وی را نمی دهد. باز ناب این امر در روند درمان آن است که معمولا مداخله های خانوادگی در مورد مشکلات کودکان تا حد زیادی بدون حضور پدر پیش می رود. حضور پدر در درمان فرصت مغتنمی است که می تواند به انسجام و دوام تغییرات بیانجامد، اما عدم شرکت آنها معمولا یکی از چالش هایی است که درمانگران کودک با آن دست به گریبان هستند. بنابراین، این پرسش مطرح می شود که در این روش که بر حضور همزمان والدین برای کسب بهترین نتایج تاکید دارد، آیا مادران به تنهایی می توانند بار تغییر روند درمان و کاهش مشکلات را بر دوش بکشند و تغییر رفتار مادران می تواند از مشکلات رفتاری کودکان بکاهد؟با توجه به آنچه گفته شد، اگر چه مزایای بسیاری برای بازی درمانگری والدینی قابل تصور است و برخی مؤلفان آن را در فرهنگ های شرقی، که خانواده نقش بسیار مهمی در زندگی کودک دارد، بسیار مؤثرتر از فرهنگ های فردگرایانه غربی میدانند (هیو و چن ۱۹۹۹، علیوند وفا و اسماعیل، ۲۰۱۱)، اما به دلیل دغدغه های ذکر شده و عدم پژوهش های گسترده در زمینه مقایسه این دو روش، هنوز نمی توان با قطعیت کافی روی آورد والدینی را رقیب و با جایگزین مناسب بازی درمانگری فردی دانست. زیرا در هر دو روش روند تغییرات در طول دوره درمان به صورت کاهش مشکلات رفتاری نشان داده می شود. اما متاسفانه مسئله اساسی این است که آیا این روند در بازی درمانگری والدینی نسبت به بازی درمانگری کودک محور سریع تر و شدیدتر خواهد بود.مسئله دیگری که باید بدان توجه شود، نقش برخی عوامل مربوط به والدین در مشکلات کودکان است. برخی پژوهشها رابطه بین تنیدگی والدین و مشکلات کودکان و به خصوص مشکلات رفتاری را آشکار ساخته اند (کمپل ، پیرس، مور، مارکوویتز ، نیویای ، ۱۹۹۶). والدینی که تنیدگی زیادی را تجربه می کنند با مشکلات رفتاری و هیجانی بیشتری در فرزندانشان رو به رو هستند. این رابطه می تواند دوسویه باشد؛ بدین معنا که هم میزان بالای تنیدگی والدین با تغییر رفتارهای والدگری آنها می تواند زمینه مشکلاتی را در کودکان ایجاد کند و هم مشکلات کودکان و ناتوانی در برخورد مؤثر با آنها می تواند یک عامل تنیدگی را برای والدین محسوب شود.متغیر دیگری که با مشکلات کودکان رابطه دارد احساس والدین از میزان توانمندی خود در انجام وظایف والدینی و مدیریت مسایل فرزندان است. بر اساس گزارش کولمن و کاراکر (۲۰۰۳) بین احساس کفایت و خود اثرمندی والدین و سازگاری مشاهده شده در کودک یک رابطه معنادار وجود دارد. در این مطالعه خوداثرمندی اطاعت و پذیرش کودک، شور و اشتهای عاطفه منفی گری و اجتناب کودک را پیش بینی می کرد (کولمن و کاراکر، ۲۰۰۳). ویور ، شاو ، دیشیون و ویلسون ، ۲۰۰۸) تیز نشان دادند که میزان بالای خودائرمندی والدین با مشکلات رفتاری کمتری در کودکان همراه است. احساس خوداثر مندی والدین تحت تأثیر تجربه های گذشته آنها، مشکلات عاطفی و هیجانی و تیز مهارتهای آنان در امر فرزندپروری است (ویور و دیگران، ۲۰۰۸). با توجه به نقش این متغیرها، به نظر می رسد چنانچه بتوان از تنیدگی والدین کاست، اطلاعات لازم برای تربیت کودک و مواجهه با مشکلات وی را در اختیار آنان گذارد و برخی مهارت های اصلی را در آنها ایجاد کرد، والدین احساس اثرمندی بیشتری را در زمینه نقش خود به عنوان پدر یا مادر خواهند داشت.روش بازی درمانگری والدینی با آموزش مهارتهای ارتباطی اصلی با کودکان و نیز نحوه پاسخدهی به رفتارهای مشکل ساز آنها، والدین را به تدریج توانمند می کند و انتظار می رود این امر بر احساس والدین از خودشان در مورد مسائل کودک تأثیر گذارد و از میزان تنیدگی آنها بکاهد و چه بسا این عواملی که دامنه آنها به خارج از زمانی که والدین صرفا با کودک بازی می کنند، کشیده می شود، در کاهش مشکلات کودکان مؤثر باشد (تاپهم و ونفلیت، ۲۰۱۱). به عبارت دیگر، این روش یک مداخله دو جانبه است که علاوه بر کودک، پر والدین نیز اثر می گذارد و آنان نیز احساسهای مثبت تری را در راستای نقش خود به عنوان والد تجربه می کنند. با این حال می توان از زوایهای دیگر نیز به این مسئله نگریست: در سایر رویکردهای بازی درمانگری، مانند بازی درمانگری کودک محور، که والدین در کنار میدان قرار دارند نیز با بهبود مشکلات کودک، از میزان تنیدگی والدین کاسته شود و آرامش بر فضای خانواده حاکم شود. بنابراین، نمی توان به راحتی بهبود مشکل کودک را ناشی از افزایش مهارت و آگاهی والدین و کاهش تنیدگی آنها دانست. با توجه به این امر، این مسئله نیز مطرح می شود که آیا بازی درمانگری والدینی موجب افزایش احساس خوداثرمندی والدین و کاهش تنیدگی آنها خواهد شد و از این طریق مشکلات کودکان را کاهش خواهد داد؟بنابراین، بر اساس آنچه گفته شد، مسأله پژوهش حاضر بر دو محور استوار است: نخست مقایسه دو روی آورد بازی درمانگری کودک محور و والدینی در درمان مشکلات برونی سازی شده کودکان و دوم بررسی تأثیر این دو رویکرد بر کاهش تنیدگی والدین و افزایش احساس خود اثرمندی آن ها.