امید امانی هستم، فارغ التحصیل روانشناسی بالینی کودک و نوجوانان در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید بهشتی در سال ۱۳۹۵، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “اثربخشی توانبخشی شناختی کارکردهای اجرایی بر کیفیت زندگی و امید نوجوانان درمانیافته از لوسمی” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:
دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی
پایان نامه جهت اخذ مدرک کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی کودک و نوجوانان
عنوان:
اثربخشی توانبخشی شناختی کارکردهای اجرایی بر کیفیت زندگی و امید نوجوانان درمانیافته از لوسمی
کلینیک روانشناسی و مرکز مشاوره خانواده ستاره زندگی تهران مرکز مشاوره و کلینیک روانشناسی ستاره زندگی با فراهم کردن فضایی استاندارد به صورتی طراحی شده است که تمامی خدمات مشاوره فردی، گروه درمانی، برگزاری کارگاه روانشناسی، خانواده درمانی و اتاق بازی برای مشاوران فراهم است. اتاقی مخصوص برای خانواده درمانی برای مشاوره خانواده، مشاوره ازدواج، مشاوره خیانت، مشاوره طلاق…
جواد صادقی ویدیو آموزشی جواد صادقی روانشناس در مورد ریلکسیشن جکوبسنمن جواد صادقی روانشناس بالینی با سال ها تجربه و تخصص در زمینه روابط عاطفی و زوج درمانی و روانشناسی هستم که سوابق پژوهشی، علمی و تخصصی بنده شامل: جواد صادقی روانشناس بالینی دانشجوی دکترای روانشناسی بالینی، ارشد روانشناسی بالینی با سابقه…
دکتر فردوس قماشچی زمینه فعالیت فردوس قماشچی: - مشاوره ازدواج - مشاوره فردی - روان درمانی - مشاوره خانواده خدمات مطب خدمات روانشناختی:- زوج درمانی- خانواده درمانی- گروه درمانی- تغییر و اصلاح رفتارهای نابهنجار سلامت و بهداشت روان- کودکان و نوجوانان (درمان بیش فعالی، ناسازگاری، شب ادراری، لکنت زبان، بحران بلوغ، بحران هویت)-…
دکتر یاسر دادخواه دکتر یاسر دادخواه مشاور و مدرس دانشگاه، مدرس کارگاه های مشاوره ای فردی و گروهی، مدرس دوره های زوج درمانی و خانواده درمانی شناختی، مشاوره و استعدادیابی تحصیلی و شغلی و مدرس کشوری نرم افزارهای نوروسایکولوژیک می باشد. سوابق علمی دکتر دادخواه دکترای علوم اعصاب شناختی از پژوهشکده علوم شناختی (IRICSS (Institute for Cognitive Science Studies…
سعید حسین خواه سعید حسین خواه هستم، فارغ التحصیل روانشناسی عمومی در مقطع کارشناسی ارشددانشگاه ازاد اسلامی تهران ملارد 1395، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “اثر بخشی قصه درمانی برای افزایش عزت نفس و خوشبینی کودکان دارای والدین معتاد” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنی
جدول ۱-۳: ویژگیهای جمعیت شناختی نمونه مورد مطالعه ………………………………………………………..۵۴
جدول ۱-۴: شاخصهای توصیفی متغیر کیفیت زندگی دو گروه مورد مطالعه ………………………………….۶۹
جدول ۲-۴: نتایج آزمون معناداری تحلیل کواریانس چند متغیری دو گروه مورد مطالعه……………………..۷۰
جدول ۳-۴: نتایج آزمون تحلیل کواریانس چند متغیره بررسی تأثیر توانبخشی شناختی کارکردی اجرایی بر کیفیت زندگی دو گروه مورد مطالعه …………………………………………………………………………………………….۷۰
جدول ۴-۴: شاخصهای توصیفی متغیر امید به زندگی دو گروه مورد مطالعه …………………………………..۷۳
جدول ۵-۴: نتایج آزمون معناداری تحلیل کواریانس چند متغیری دو گروه مورد مطالعه …………………….۷۳
جدول ۶-۴: نتایج آزمون تحلیل کواریانس چند متغیره بررسی تأثیر توانبخشی شناختی کارکردهای اجرایی بر امید دو گروه مورد مطالعه ……………………………………………………………………………………………………..۷۴
جدول ۷-۴: شاخصهای توصیفی متغیر توجه انتخابی دو گروه مورد مطالعه …………………………………..۷۵
جدول ۸-۴: نتایج آزمون معناداری تحلیل کواریانس چند متغیری دو گروه مورد مطالعه …………………….۷۶
جدول ۹-۴: نتایج آزمون تحلیل کواریانس چند متغیره بررسی تأثیر توانبخشی شناختی کارکردهای اجرایی بر بهبود توجه انتخابی دو گروه مورد مطالعه …………………………………………………………………………………۷۶
جدول ۱۰-۴: شاخصهای توصیفی متغیر توجه انتقالی دو گروه مورد مطالعه ………………………………….۷۸
جدول ۱۱-۴: نتایج آزمون معناداری تحلیل کواریانس چند متغیری دو گروه مورد مطالعه ………………….۷۹
جدول ۱۲-۴: نتایج آزمون تحلیل کواریانس چند متغیره بررسی تأثیر توانبخشی شناختی کارکردهای اجرایی بر بهبود توجه انتقالی دو گروه مورد مطالعه ………………………………………………………………………۸۰
جدول ۱۳-۴: شاخصهای توصیفی متغیر توجه پایدار دو گروه مورد مطالعه …………………………………..۸۲
جدول ۱۴-۴: نتایج آزمون معناداری تحلیل کواریانس چند متغیری دو روه مورد مطالعه ……………………۸۲
جدول ۱۵-۴: نتایج آزمون تحلیل کواریانس چند متغیره بررسی تأثیر توانبخشی شناختی کارکردهای اجرایی بر بهبود توجه پایدار دو گروه مورد مطالعه ………………………………………………………………………۸۳
جدول ۱۶-۴: شاخصهای توصیفی متغیر حل مسئله و برنامهریزی دو گروه مورد مطالعه …………………۸۵
جدول ۱۷-۴: نتایج آزمون معناداری تحلیل کواریانس چند متغیری دو گروه مورد مطالعه …………………۸۵
جدول ۱۸-۴: نتایج آزمون تحلیل کواریانس چند متغیره بررسی تأثیر توانبخشی شناختی کارکردهای اجرایی بر بهبود حل مسئله دو گروه مورد مطالعه …………………………………………………………………..۸۶
نمودار ۱-۴: مقایسه نمرات متغیر کیفیت زندگی نوجوانان درمانیافته از لوسمی دو گروه مورد مطالعه .۷۲
نمودار ۲-۴: روند تغییرات نمرات متغیر امید در نوجوانان درمانیافته از لوسمی در دو گروه مورد مطالعه۷۵
نمودر ۳-۴: روند تغییرات نمرات متغیر توجه انتخابی در نوجوانان درمانیافته از لوسمی در دو گروه مورد مطالعه …………………………………………………………………………………………………………………………………….۷۸
نمودار ۳-۴: روند تغییرات نمرات متغیر توجه انتقالی نوجوانان درمایافته از لوسمی در دو گروه مورد مطالعه ……………………………………………………………………………………………………………………………………..۸۱
نمودار ۳-۴: روند تغییرات نمرات متغیر توجه پایدار نوجوانان درمانیافته از لوسمی در دو گروه مورد مطالعه ……………………………………………………………………………………………………………………………………..۸۴
نمودار ۳-۴: روند تغییرات نمرات متغیر حل مسئله و برنامهریزی نوجوانان درمانیافته از لوسمی در دو گروه مورد مطالعه ……………………………………………………………………………………………………………………..۸۷
فصل اول
معرفی پژوهش
۱-۱- مقدمه
سرطان[۱] به عنوان یک بیماری ناتوان کننده و در حال افزایش، از جمله علل اصلی مرگ و میر در کشورهای توسعهیافته و در حال توسعه بوده (پیومالا، روس، آپلنیک و اسپکتور[۲]، ۲۰۱۳) و در بیماریهای مزمن دوران کودکی، از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا علاوه بر میزان شیوع بالای آن، تأثیرات مهمی را نیز بر زندگی فرد و خانوداده برجای میگذارد (سانتو، گایوا، اسپینوسا، باربوسا و بلاسکو[۳]، ۲۰۱۱).
شایعترین نوع سرطان در میان کودکان و نوجوانان، سرطان خون (لوسمی[۴]) میباشد. این نوع از سرطان حدود ۳۰ درصد سرطانهای اطفال را شامل میشود. سرطانهای خون، ناشی از تغییر حالت بدخیم سلولهای خونساز بدن هستند که براساس نوع سلول (لنفوئید یا میلوئید) و سیر بیماری (حاد و مزمن) به چهار گروه سرطان خون لنفوئید حاد[۵] (ALL)، سرطان خون لنوئید مزمن[۶] (CLL)، سرطان خون میلوئید حاد[۷] (AML) و سرطان خون میلوئید مزمن[۸] (CML) تقسیم میگردد (پیزو و پویلاک[۹]، ۲۰۰۶). این بیماری حداقل ۴ درصد از مرگ و میر کودکان زیر ۵ سال و ۱۳ درصد از مرگ و میر کودکان ۵ تا ۱۵ سال را در جمعیت ایرانی تشکیل میدهد (قیصر، لطفیکاشانی، وزیری، موسوی و هاشمیه، ۱۳۹۱).
بر خلاف دهههای گذشته که کودکان مبتلاء به سطان عمر بسیار کوتاهی داشتند، امروزه سرطانهای رایج در کودکان به میزان قابل توجهی درمانپذیر میباشند (کیهل، کراوت، هرتنستاین، رمبرجر، کرواجر و رینگدن[۱۰]، ۲۰۰۴). با پیشرفت و توسعه روشهای نوین درمانی، طول عمر بیماران مبتلاء به سرطان در حال افزایش بوده و بسیاری از این کودکان در حدود پنج سال، یا بیشتر زنده میمانند و به مرحله نوجوانی و بزرگسالی میرسند (چاو، چن، وانگ، وو و یح[۱۱]، ۲۰۰۳).
امروزه درمانهای مختلفی برای بیماری سرطان به کار گرفته میشود که از جمله آنها؛ جراحی، پرتودرمانی، شیمیدرمانی و پیوند مغز استخوان میباشد که به تنهایی یا همراه با هم استفاده میشوند (سارافینو، ۱۳۸۴). شیمیدرمانی به عنوان یکی از روشهای پرتنش درمان این بیماری به حساب میآید. در شیمیدرمانی، بیماران داروهایی را به صورت خوراکی یا تزریقی به مصرف میرسانند که در بدن به گردش افتاده و سلولهایی را که به سرعت تکثیر مییابند، از بین میبرد. یکی از مشکلات شیمیدرمانی این است که داروهای موجود، انواع خاصی از سلولهای طبیعی را که به سرعت تقسیم میشوند، میکشند و گستره وسیعی از مشکلات مربوط به سلامتی را برای این گروه از بیماران به وجود میآورد که از جمله مهمترین مورد، که توجه ویژه و منحصر به فرد پژوهشگران را به خود اختصاص داده، وجود نقص در حیطه شناختی[۱۲] این بیماران میباشد (مور، پارسونز، یوو، ریبیکی و سیمینو[۱۳]، ۲۰۱۴؛ کایسر، بلدوسکی و دتریچ[۱۴]، ۲۰۱۴؛ والش، گیویا، ایساک، کادان-لاتیک، نگلیا و همکاران، ۲۰۱۵).
بسیاری از افراد درمانیافته از بیماری سرطان، در طی یک یا دو سال پس از اتمام فرآیند درمان اغلب مشکلاتی را در توجه، تمرکز و دیگر تواناییههای شناختی نشان میدهند، که میتواند مانعی مهم بر سر راه ادامه زندگی بوده و اثرات عمیقی را بر کیفیت زندگی و امید داشته باشد (هیل، مونتاگو، کارلسون-گرین، کولته، امبری و آنت[۱۵]، ۲۰۱۲؛ آندرسون و کیونین-باتسون[۱۶]، ۲۰۰۹).
۱-۲- بیان مسئله
لوسمی به عنوان یک بیماری خونی در نظر گرفته میشود، که به صورت تکثیر غیرقابل کنترل سلولهای نارس[۱۷] سفید خون توصیف میگردد (دالی، کرال و براوون[۱۸]، ۲۰۰۸). این بیماری به عنوان یکی از شایعترین انواع سرطانهای دوران کودکی به حساب میآید، به طوری که در آمریکا، هر ساله بیش از ۳۰۰۰ کودک و نوجوان کمتر از ۱۹ سال به این بیماری تشخیص داده میشوند (هانگ، کانتر، ریتز، والسچی و هنز[۱۹]، ۲۰۱۱). در کشور ایران نیز طی بررسی صورت گرفته در طی سالهای ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۸، شیوع لوسمی در دختران و پسران به ترتیب ۱۸٫۷ و ۱۹٫۹ درصد برآورد شده است (کوهی، صالحینیا، شاملو، اسلامی، رفیعیمنش و همکاران، ۲۰۱۴).
تا دهه ۱۹۷۰ میلادی تنها ۶۰ درصد از افراد مبتلا به این بیماری امید به زندگی و بقای بالای ۵ سال را داشتند، اما امروزه بیش از ۹۰ درصد این گروه از کودکان و نوجوانان بالای ۵ سال زنده میمانند و دلیل اصلی این افزایش بقاء وجود درمانهای استاندارد با اثرگذاری بسیار بالا میباشد (اسمیت، سیبل، آلتکروز، ریز، ملبرت و همکاران[۲۰]، ۲۰۱۰).
علیرغم پیشرفت درمانها و بهبودی حاصل شده، درمان و بقای این افراد بدون هزینه نبوده است. هرچند کاربرد پرتودرمانی و عوارض جانبی ناشی از آن نسبت به گذشته بسیار کمتر شده (تمینگ و جنی[۲۱]، ۲۰۱۰) اما درمانهای حاضر به کار گرفته شده برای این بیمارن غالباً شدید بوده و در برگیرنده شیمی درمانی انتراتکال[۲۲] به مدت ۲ تا ۳ سال میباشد (هانگر و همکاران، ۲۰۱۰). کودکان و نوجوانان درمانیافته از لوسمی اغلب اثرات شدید جسمی و روانی ناشی از درمان را در طی روند درما تجربه میکنند و پس از اتمام فرآیند درمان نیز عوارض جانبی ناشی از درمانهای انجام شده باقی میماند، به طوری که پژوهشهای بسیاری آشکار ساختهاند که این کودکان عوارض تاخیری[۲۳] بسیار مزمن و پیشروندهای[۲۴] را پس از اتمام درمان تجربه مینمایند (آفینگر، مرتنز، اسکلار، کاشیما، هادسو، مادووز[۲۵] و همکاران، ۲۰۰۶) که یکی از این عوارض جانبی به وجود آمدن مشکلات در کارکردهای اجرایی میباشد (والش و همکاران، ۲۰۱۵). کارکردهای اجرایی به عنوان عالیترین کاکردهای شناختی و فراشناختی به حساب میآیند که مجموعهای از تواناییهای مهم همچون توجه، حافظه فعال، تصمیمگیری، خود آغازگری، برنامهریزی راهبردی، انعطاف شناختی و کنترل تکانه را در بر گرفته و در زندگی، انجام تکالیف یادگیری و کنشهی هوشی به انسان کمک میکنند (ربیت[۲۶]، ۲۰۰۴). مشکلات به وجود آمده در کارکردهای اجرایی شناخت اغلب موجب به وجود آمدن شکایتهای متعددی از بیل کندی در انجام فعالیتها، نقص در انجام همزمان تکالیف[۲۷] و بیبرنامه بودن از طرف افراد درمانیافته از لوسمی میگردد (دتریچ، مونجه، وفل و میرز[۲۸]، ۲۰۰۸).
نخستین بررسیهای انجام شده در حیطه شناختی افراد مبتلاء به سرطان در اواخر دهه ۱۹۷۰ و اوایل ۱۹۸۰ میلادی انجام گرفت. در این بررسیها پژوهشگران به مطالعه عوارض دیررس عصبشناختی سرطانهای کودکی پرداخته و بیشترین این مطالعات بر روی گروه کودکان و نوجوانانی قرار گرفت که درمانهای مرتبط با تومور مغزی از قبیل شیمیدرمانی و پرتودرمانی دریافت میکردند، غالب نتایج این مطالعات بیانگر اثرات منفی این قبیل درمانها بر کارکردهای شناختی بیماران بود (کوستا[۲۹]، ۲۰۱۰). با گسترش دانش و پیشرفتهای اثربخش در درمانکودکان و نوجوانان دارای انواع متفاوت سطان، پژوهشگران بیشتری نسبت به مطالعه اثرات و عوارض جانبی و بلندمدت ناشی از این درمانها سوق یافتند (نس، گارنی، زلتنز، لیسنرینگ، مالرونیف ناتان و مرتنس[۳۰]، ۲۰۰۸) و به دنبال انجام پژوهشهای بیشتر ثبات این نواقص تا سالها پس از اتمام فرآیند درمان نیز نشان داده شد (آشفورد، اسکوفستال، ردیک، لیون، لنینگهام، گلس و کونکلین[۳۱]، ۲۰۱۰). به طوری که در پژوهش هاریلا، وینگویست، لانینگ، بلویگر و هاریلا-سری[۳۲] (۲۰۰۹)، که بر روی ۶۴ نفر از درمانیافتگان[۳۳] سرطان خون کودکی با گذشت میانگین ۲۰ سال از زمان تشخیص بیماری انجام گرفت، نشان داده شد که با گذشت مدت زمان طولانی از تشخیص و درمان بیماری، این افرا همچنان نواقص پیشروندهای را در عملکردهای عصبروانشناختی چون حافظه، توجه، عملکردهای حرکتی[۳۴] و عملکردهای مربوط به هوش کلامی در مقایسه با همتایان بدون سابقه بیماری از خود نشان میدهند. پژوهشهای متعددی که بررسی اثرات شیمیدرمانی در عملکردهای اجرایی این گروه از افراد پرداختهاند، بیشترین آسیب ایجاد شده در اثر به کارگیری اینگونه درمانها را نقص در کارکردهایی چون توجه[۳۵]، سرعت پردازش اطلاعات[۳۶] و انعطافپذیری شناختی[۳۷] ذکر کردهاند (کامپبل، اسکادوتو، شارپ، دوفتون، ان اسلایک، ویتلوک و کامپس[۳۸]، ۲۰۰۷؛ پترسون، جانسون، رامیرز، هیوستیس، پای، دماری و دروتار[۳۹]، ۲۰۰۸؛ آشفور و همکاران، ۲۰۱۰؛ والش، پالتین، گیوا، اسگویت، کادان-لاتیک، نگلیا و برویرزش[۴۰]، ۲۰۱۴).
وجود این نقایص در کارکردهای اجرایی که از جمله عوارض جانب شایع ناشی از شیمیدرمانی شناخته شده است، میتوان تأثیرات عمیقی را بر روی کیفیت زندگی[۴۱] این افراد برجای گذاشته و هر نوع مزیت افزایش بقاء را به خطر اندازد (هوتچینسون، هاسکینگ، کیچناداس، ماتیسک و ویلسون[۴۲]، ۲۰۱۲). به طوری که با افزایش در میزان افراد درمانیافته از بیماری سرطان و روشن شن ابعاد آسیب در کارکردهای اجرایی، اثرات این آسیبها بر روی کیفیت زندگی این بیماران پررنگتر میگر (جانلسین، کسلر، آهل و مارو[۴۳]، ۲۰۱۴).
کیفیت زندگی افراد مبتلا به سرطان به عنوان یک احساس کلی از تندرستی، مبننی بر توانایی شرکت در فعالیتهای معمول، تعامل با دیگران و سازگاری با رویدادهای ناراحت کنده شناختی، عاطفی و جسمی تعریف میکنند (فداکار سوقه، رحیمی، تبری و کاظمنژاد، ۱۳۹۳)، که تحت تأثیر و در رابطه مستقیم با کارکردهای اجرایی است، به طوری که کارکرهای اجرایی به عنوان یکی از عوامل پیشبینی کننده قوی در کیفیت زندگی افراد در نظر گرفته میشود (شرمن، اسلیک و ایرل[۴۴]، ۲۰۰۶؛ بارف، پست، ورهوف، گوسکنس و پروو[۴۵]،۲۰۱۰) و مطالعات صورت گرفته که همبستگی مثبت معناداری را میان ابعاد مختلف کیفیت زندگی و کارکردهای اجرایی گزارش کردهاند، به طوری که با افزایش نمرات در آزمونهای کارکردهای اجرایی شناختی، بهبو در کیفیت زندگی نیز مشاهده میگردد (دو رایس و گئورت[۴۶]، ۲۰۱۵).
همچنین مطالعات صورت گرفته نشان میدهند که بهبودیافتگان از لوسمی کیفیت زندگی پایینی را نیز از خود گزارش میکنند (شاهبابایی آشتیانی، قربانی، فرانوش، مهرور و همکاران، ۱۳۹۱؛ اسپچلای، باررا، شاو، موریسون و مایونسل[۴۷]، ۲۰۰۶؛ لیونیز، ردکوپ، گروت و لونبرگ[۴۸]، ۲۰۱۴؛ کیونین-باستون، کادان-لاتیک و نگلیا[۴۹]، ۲۰۱۴).
ایمد نیز به عنوان یکی از مهمترین ابعاد شناختی بررسی شده در بیماران مبتلاء و درمانیافته از سرطان بوده که همسویی بالایی را نیز با ابعاد کیفیت زندگی دارد (اسپیلکر[۵۰]، ۱۹۹۰)، و یافتهها موید این هستند که بیماران مبتلاء به سرطان درصد امید کم (۵۰/۱۶) و متوسطی (۱۰/۵۳) را از خو نشان میدهند (بالجانی، مادلین و علیزاده، ۱۳۸۹). امید به عنوان یک عامل شناختی پیچیده، چندبعدی، پویا و یک عامل قدرتمند در بهبود سازگاری تعریف میشود (اشنایدر، هریس، آندرسو، هولران، آروینگ[۵۱] و همکاران،۱۹۹۱) که در چگونگی احساس بیماران درباره کیفیت زندگی خود تأثیرات مثبتی دارد (روستئون[۵۲]، ۱۹۹۵) و مطالعات صورت گرفته نشاندهنده وجود همبستههای شناختی برای امید بوده، و یک رابطه مثبت معناداری را میان سازه امید و آزمونهای عصبروانشناختی گزارش میکنند (نجاتی، شهیدی، ملکی و درویشیلرد، ۱۳۹۱).
لذا با نگاهی موشکافانه به مطالعات انجام شده در زمینه کارکردهای شناختی نوجوانان درمانیافته از لوسمی و وجو مشکلات در عملکردهای اجرایی، در کنار ضعف در کیفیت زندگی و امید این گروه از بیماران، و نظر به وجود رابطه مهم و معنیدار در میان ابعاد مذکور، هدف اصلی پژوهش حاضر استفاده از سلسله تمارین توانبخشی شناختی به منظور تقویت کارکردهای اجرایی (توجه انتخابی[۵۳]، توجه انتقالی[۵۴]، توجه پایدار[۵۵] و برنامهریزی[۵۶]) و ارتقاء کیفیت زندگی و امید نوجوانان درمانیافته از لوسمی میباشد.
۱-۳- اهمیت و ضرورت پژوهش
کارکردهای اجرایی[۵۷] عصبشناختی از جمله ساختهای مهمی هستند که با فرآیندهای شناختی مسئول کنترل هوشیاری، تفکر و عمل مرتبط میباشد یک تعریف عمومی برای کارکردهای اجرایی پیشنهاد شده است که بر طبق آن: کارکردهای اجرایی – شناختی، فرایندهای شناختیای را شامل میشود که سایر فعالیتهای شناختی را یکپارچه و کنترل مینماید. کارکردهای اجرایی توانایی افراد برای بازداری، اصلاح خود، برنامهریزی، سازماندهی، حل مساله، استفاده از حافظه کاری و هدفگذاری برای انجام تکالیف را نشان میدهد (پنینگتون[۵۸] ، ۱۹۹۶). خاستگاه تشریحی این کارکردها، قطعه پیش پیشانی مغز است که به هرگونه آسیب و ضربه حساس میباشد (لوین و هانتن[۵۹]، ۲۰۰۵). از طرفی افراد درمانیافته از سرطان خون دارای نقایص در توجه، نیز کوچک شدگی در قشر سفید مغزی[۶۰] را نشان میهند که به شیمیدرمانی و پرتودرمانی نسبت داده شده است (ردیک، شان، گلس، هلتون، اگزیونگ و مولهرن[۶۱]، ۲۰۰۶).
توانبخشی شناختی به عنوان یک روش درمانی نوین به حساب میآید که با هدف بهبود در نواقص شناختی و آسیب موجود در این حیطهها، از طریق استراتژی آموزش[۶۲]، و مهارتهای تمرینی به کار گرفته میشود (موریس[۶۳]،۲۰۰۷) و پژوهشهای بسیاری اثربخشی این سبک درمان را بر روی انواع مشکلات نشان دادهاند. با بهبود روند درمان و پیشرفتهای صورت گرفته در علم پزشکی غالب افراد تشخیص داده شده به عنوان لوسمی تا دورههای بزرگسالی زنده مانده و موضوع مدیریت اثرات جانبی و بلندمدت درمانها و تأثیر آن بر کیفیت زندگی کودکان و نوجوانان درمانشده تمرکز بسیاری از پژوهشها را به خود اختصاص داده است (کامپبل و همکاران، ۲۰۰۹).
لذا اهمیت و ضرورت این تحقیق را از چند جهت میتوان برشمرد: اول این که نقص اجراکننده مرکزی در بسیاری از مطالعات خارجی انجام شده مورد توجه قرار گرفته است؛ در حالی که بر اساس اطلاعات ما، این مهم تا کنون در پژوهشهای داخلی مورد بررسی قرار نگرفته و میتوان گفت که پژوهش حاضر به عنوان یکی از نخستین پژوهشهای موجود در این زمینه اجرا گردید.
دوم اینکه مطالعات اندکی در خصوص بررسی نقش درمانهای موجود از قبیل توانبخشی شناختی بر کارکردهای شناختی این گروه از بیماران صورت پذیرفته است و پژوهشهای موجود به صورت تمرکز نایافته بر روی هردو گروه از کودکان و نوجوانان مبتلا به لوسمی و کودکان مبتلا به تومور مغزی درمان یافته انجام شده است که از جمله آن میتوان به پژوهش هاردی، ویلارد، آلن و بونر[۶۴] (۲۰۱۱) و هاردی و همکاران (۲۰۱۳) اشاره نمود. در حالی که مطالعه حاضر به صورت اختصاصی و صرفاً بر روی نوجوانان درمانیافته از لوسمی (سرطان خون) در محدوده سنی ۱۲ تا ۱۶ سال انجام گرفت.
سوم آنکه غالب توانبخشیهای انجام شده فاقد گروه کنترل و روند پیگیری بودهاند که از جمله آنها مطالعه کسلر، لوکایو و جو[۶۵] (۲۰۱۱) میباشد و این مسئله نیز در پژوهش حاضر لحاظ و مرتفع گردید.
و در نهایت اینکه وجود این نواقص شناختی تأثیرات نامطلوبی بر زندگی افراد درمانیافته از لوسمی برجای میگذارد و اقدام درمانی مناسب، جزء ضروریات میباشد. لذا پژوهش حاضر، به عنوان یک کارآزمایی بالینی جهت تعیین نقش کارکردهای اجرایی و توانبخشی شناختی بر کیفیت زندگی و امی در میان درمانیافتگان از سرطان خون (لوسمی) مورد اجرا قرار گرفت.
۱-۴- اهداف پژوهش (هدف اصلی و اهداف ویژه):
هدف اصلی:
تعیین اثربخشی توانبخشی شناختی کارکردهای اجرایی بر کیفیت زندگی و امید در نوجوانان درمانیافته از لوسمی
اهداف ویژه:
تعیین اثربخشی توانبخشی شناختی کارکردهای اجرایی بر کیفیت زندگی نوجوانان درمانیافته از لوسمی
تعیین اثربخشی توانبخشی شناختی کارکردهای اجرایی بر امید به زندگی نوجوانان درمانیافته از لوسمی
تعیین اثربخش توانبخشی کارکردهای اجرایی بر توجه انتخابی نوجوانان درمان یافته از لوسمی
تعیین اثربخش توانبخشی کارکردهای اجرایی بر توجه انتقالی نوجوانان درمانیافته از لوسمی
تعیین اثربخش توانبخشی کارکردهای اجرایی بر توجه پایدار نوجوانان درمان یافته از لوسمی
تعیین اثربخش توانبخشی کارکردهای اجرایی برنامهریزی نوجوانان درمانیافته از لوسمی
۱-۵- فرضیهها یا سوالهای پژوهش:
سؤالات اصلی:
آیا توانبخشی شناختی کارکردهای اجرایی بر کیفیت زندگی نوجوانان درمانیافته از لوسمی تأثیر دارد؟
آیا توانبخشی شناختی کارکردهای اجرایی بر امید به زندگی نوجوانان درمانیافته از لوسمی تأثیر دارد؟
فرضیهها:
توانبخشیشناختی کارکردهای اجرایی، توجه انتخابی نوجوانان درمان یافته از لوسمی را بهبود میبخشد.
توانبخشیشناختی کارکردهای اجرایی، توجه انتقالی نوجوانان درمان یافته از لوسمی را بهبود میبخشد.
توانبخشیشناختی کارکردهای اجرایی، توجه پایدار نوجوانان درمان یافته از لوسمی را بهبود میبخشد.
توانبخشیشناختی کارکردهای اجرایی، برنامهریزی نوجوانان درمان یافته از لوسمی را بهبود میبخشد.
۱-۶- تعاریف نظری و عملیاتی متغیرهای پژوهش:
توانبخشی شناختی
تعریف نظری:
توانبخشی شناختی تلاشی است برای بهبود ظرفیتهای شناختی که با به کار بستن تمام وسایل لازم و ارائه تمرینات و محرکهای هدفمند برای بهبود و استقلال و کیفیت زندگی افراد مبتلا به اختلالات عصبروانشناختی صورت میگیرد (والت، ازروی، هاردیسون، مفرت، تسیر و پرات-دیل[۶۶]، ۲۰۰۵).
تعریف عملیاتی:
در پژوهش حاضر تقویت عملکردهای اجرایی با استفاده از “برنامه توانبخشی شناختی توجه و حافظه” (آرم)[۶۷] به مدت ۱۲ جلسه (۲ جلسه در هفته) صورت گرفت. این برنامه توانبخشی، نوعی برنامه نرمافزاری جهت ارتقاء پردازش عملکردهای اجرایی در بیماران مبتلا به آسیبهای مغزی، آفازیا، اختلال نقص توجه/بیشفعالی، ناتوانیهای یادگیری و زبانی است، که توسط نجاتی (۲۰۱۳) طراحی شده و در فعالیتهای تحقیقی، اثربخشی آن به خوبی بر روی عملکردهای اجرایی نشان داده شده است. این برنامه شامل گروهی از تکالیف سلسله مراتبی سازماندهی شده است که ابعاد مختلف توجه (انتخابی، پایدار، انتقالی و تقسیمشده) و برنامهریزی را مورد تقویت قرار میدهد.
کارکردهای اجرایی
تعریف نظری:
کارکردهای اجرایی در برگیرنده عالیترین کارکردهای شناختی و فراشناختی میباشد که مجموعهای از تواناییهای مهمی همچون حفظ توجه، حافظه فعال، تصمیمگیری، خود آغازگری، برنامهریزی راهبردی، انعطاف شناختی و کنترل تکانه را در بر گرفته و در زندگی، انجام تکالیف یادگیری و کنشهی هوشی به انسان کمک میکند (ربیت، ۲۰۰۴). این عملکردها به صورت سلسله مراتبی سازماندهی شدهاند و از طریق نظارت بر سطوح پایینتر، در عملکردهای پیچیدهای مانند اهداف، مهارتها و تواناییهای چند وجهی و جدید و مجموعهای از توالیهای رفتاری درهم تنیده (برای رسیدن به اهداف) درگیر میباشند (بست و میلر[۶۸]، ۲۰۱۰).
تعریف عملیاتی:
مولفههای کارکردهای اجرایی (توجه انتخابی، توجه پایدار، توجه انتقالی و برنامه ریزی) در پژوهش حاضر، در برگیرنده، نمراتی بود که افراد در آزمونهای استروپ، سنجش عملکرد پیوسته، دستهبندی کارتهای ویسکانسین و آزمون برج لند دریافت میکردند.
توجه انتخابی
تعریف نظری:
به توانایی حفظ یک مجموعه شناختی و رفتاری در مواجهه با محرکهای مزاحم یا رقیب، توجه انتخابی گفته میشود (سولبرگ و ماتیر[۶۹]، ۲۰۰۱).
تعریف عملیاتی:
سنجش توجه انتخابی در این مطالعه با استفاده از نوع کامپیوتری آزمون استروپ صورت گرفت. آزمون استروپ آزمونی کلاسیک برای ارزیابی عملکرد قطعه پیشانی و سنجش توجه انتخابی و کارکردهای اجرایی است. این آزمون شامل سه مرحله بوده و شاخصهای مورد سنجش آن دقت و سرعت آزمودنی میباشد (ویلیامز، متیو و مکلئود[۷۰]، ۱۹۹۶).
توجه پایدار
تعریف نظری:
به توانایی حفظ پاسخ رفتاری پایدار در حین فعالتی تکراری توجه پایدار یا مداوم گفته میشود (سولبرگ و ماتیر، ۲۰۰۱).
تعریف عملیاتی:
به منظور سنجش توجه پایدار در پژوهش حاضر از نسخه کامپیوتری آزمون آزمون عملکرد مداوم[۷۱] استفاده شد. متغیرهای این آزمون شامل خطای حذف، خطای ارتکاب و زمان واکنش میباشند (نجاتی، ۱۳۹۲).
توجه انتقالی
تعریف نظری:
به توانایی تغییر منبع توجه از یک محرک به محرک دیگر انتقال توجه گفته میشود (سولبرگ و ماتیر، ۲۰۰۱).
تعریف عملیاتی:
سنجش توجه انتقالی در پژوهش حاضر به وسیله نسخه کامپیوتری آزمون دسته بندی کارتهای ویسکانسین صورت گرفت. این آزمون دارای ۶۴ کارت غیر مشابه بوده و نمرات بدست آمده از این آزمون شامل نمره خطای درجاماندگی، خطای غیر درجاماندگی و تعداد طبقات تکمیل شده میباشد (بهرامی، ۱۳۹۰).
