باب الله بخشی پور جویباری هستم، فارغ التحصیل مشاوره در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه علامه طباطبائی در سال ۱۳۸۸، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “اثر بخشی درمان راه حل محور بر کاهش مشکلات رفتاری کودکان و نوجوانان مدارس ساری” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه علامه طباطبایی

دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی

پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته مشاوره

عنوان:

اثر بخشی درمان راه حل محور بر کاهش مشکلات رفتاری کودکان و نوجوانان مدارس ساری

استاد راهنما:

دکتر سیده خدیجه آرین

استاد مشاور:

دکتر ابوالفضل کرمی

پژوهشگر:

باب الله بخشی پور جویباری

۱۳۸۸

فهرست مطالب

عنوان

چکیده

فصل اول : کلیات پژوهش

مقدمه

بیان مسئله

اهمیت و ضرورت پژوهش

اهداف پژوهش

هدف کلی

اهداف اختصاصی

اهداف کاربردی

فرضیه های پژوهش

تعریف مفاهیم و واژگان اختصاصی طرح

فصل دوم: ادبیات پژوهش

مقدمه

مشکلات رفتاری

برونی سازی

پرخاشگری

پرخاشگری و جنسیت

پرخاشگری و خانواده قانون شکنی

درمان پرخاشگری و قانون شکنی

دوره های رشدی

اواسط کودکی

نوجوانی

رشد شناختی

نظریه پیاژه

مرحله ی عملیات عینی

مرحله ی عملیات انتزاعی

نظریه ی پردازش اطلاعات

درمان کوتاه مدت راه حل محور

عوامل مؤثر بر مشاوره ی راه حل محور

راه های تدوین راه حل ها

مشاوره ی کوتاه مدت درمان راه حل محور

مقایسه شیوه ی درمانی راه حل محور با شیوه ی درمان سنتی

ویژگی های اهداف درمان راه حل محور

پیش فرض های درمان راه حل محور

گیر کردن در رفتارهای تکراری

رفتار و شناخت در درمان راه حل محور

نقشه برداری ذهنی و درمان راه حل محور

نیمکره های مغز و درمان راه حل محور

روش ها و فنون درمان راه حل محور

تحسین کردن و برجسته کردن قابلیت ها

استثنایابی

پرسش معجزه

سؤالات درجه بندی شده

سؤالات به جای

نقش مشاور در درمان راه حل محور

نقش مراجع در درمان راه حل محور

درمان راه حل محور در مدارس

والدین و درمان راه حل محور

مشاوره ی گروهی و درمان راه حل محور

درمان راه حل محور برای کودکان

هنجار سازی رفتار کودکان

تخیل ( وانمود سازی ) کودکان

حافظه ی کودکان

پیشینه ی پژوهش

پژوهش های داخل کشور

پژوهش های خارج از کشور

فصل سوم: روش اجرای پژوهش

مقدمه

جامعه ی آماری

نمونه و روش نمونه گیری

روش اجرای پژوهش

روش اجرای پژوهش در کودکان

اصول کار در مشاوره ی گروهی با کودکان دبستانی

روش اجرای پژوهش در نوجوانان

ابزارهای پژوهش

اعتبار و روایی پرسشنامه

روش نمره گذاری

شیوه های آماری تجزیه و تحلیل اطلاعات

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل اطلاعات

مقدمه تحلیل توصیفی داده ها

تحلیل فرضیه های پژوهش

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

مقدمه

تفسیر نتایج پژوهش

بحث و نتیجه گیری

پینشهادات

پیشنهادات کاربردی

پیشنهادات پژوهشی

محدودیت های پژوهش

منابع

پیوست ها

چکیده

این پژوهش به منظور بررسی اثر بخشی درمان راه حل محور بر کاهش مشکلات رفتاری (برونی سازی ) کودکان و نوجوانان انجام شد. روش پژوهش نیمه آزمایشی بوده و از طرح پیش آزمون – پس آزمون با گروه کنترل استفاده شد. جامعه آماری این پژوهش دانش آموزان پسر ابتدایی و دبیرستانی شهر ساری ( که در سال تحصیلی ۱۳۸۸ – ۱۳۸۷ مشغول به تحصیل هستند ) بودند. از بین مدارس ابتدایی پسرانه ی شهر ساری یک مدرسه ، و از بین دبیرستانهای پسرانه نیز یک دبیرستان بطور تصادفی انتخاب شده و به ۱۰۰ نفر از کودکان و ۱۰۰ نفر از نوجوانان دبیرستانی بطور تصادفی پرسشنامه ی مربوطه داده شد ، ۱۶ نفر از کودکان و ۱۶ نفر از نوجوانانی که از نظر مشکلات رفتاری (پرونی سازی در مرز بالینی قرار داشتند ، انتخاب و بطور تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل جایگزین شدند .ابزار این پژوهش پرسشنامه ی نظام سنجش مبتنی بر تجربه ی آخنباخ ( ۱۹۷۷ ) بود . محتوای جلسات طبق نظر به ی درمان راه حل محور دی شازر و متناسب با مراحل تحولی کودکان و نوجوانان تهیه گردید و از آنجا که کودکان در مرحله ی عملیات عینی هستند، بنابراین فنون و روشهای درمان راه حل محور با دوره رشدی آنان تطبیق داده شد ) ، و در ۸ جلسه ی هفتگی یک ساعته برای گروه آزمایش کودک و نیز ۸ جلسه ی هفتگی ۵/ ۱ ساعته برای نوجوانان اجراء شد داده های بدست آمده با روش تحلیل واریانس یک طرفه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت . نتایج آماری نشان داد که شیوه درمان راه حل محور که متناسب با مراحل تحولی کودکان و نوجوانان تدوین شده بود در کاهش مشکلات رفتاری ( پروتی سازی ) آنها مؤثر بوده است . سطح معنی داری در این پژوهش ۰۱ / ۰ می باشد ، در کاربرد این شیوه درمانی بین کودکان و نوجوانان تفاوت معنی داری در سطح ۰۵ / مشاهده نشد.

واژه های کلیدی : درمان راه حل محور ، مشکلات رفتاری ، کودکی ، نوجوانی

فصل اول : کلیات پژوهش

مقدمه

در همه جوامع چگونگی رفتار کودکان و نوجوانان مهم است و از دغدغه های اساسی نظام های تعلیم و تربیت و خانواده ها می باشد .کودکان و نوجوانان در دوره های حساس رشد خود گاهی دچار مشکلات رفتاری شده و به کمک نیاز دارند ( کاتز و گاتمن ، ۱۹۹۳ ، به نقل از رحمانی، ۱۳۸۴). دلایل روشنی برای تمرکز بر روان درمانی کودکان و نوجوانان وجود دارد و نیاز شدیدی به تأمین بهداشت روانی کودکان احساس می شود ( کزدین ، ترجمه ی شاملو و محمد خانی ، ۱۳۸۳). مشاوره با کودکان ، از اهمیت خاشی برخوردار است و جایگاه ویژه ایی دارد زیرا کودکان قشر آسیب پذیر جامعه هستند و توانایی مقابله با مشکلات جامعه پیچیده امروزی را ندارند، از سوی دیگر چون کودکان ، آینده سازان جامعه هستند مشاوره می تواند از مشکلات طبیعی زندگی پیشگیری نماید تا این مشکلات از جدی شدن و منجر به تخلف و بزهکاری ، مشکلات در آموزشگاه و آشفتگی عاطفی – هیجانی جلوگیری کند ( حسین نژاد ،.(۱۳۸۱).بسیاری از مشکلات خاص کودکان در دو مقوله ی گسترده می گنجد : نشانگانهای درونی سازی و برونی سازی ، ( ماست و همکاران ، ترجمه ی پاسائی ، ۱۳۸۷). أخنباخ و ادلبروک (۱۹۷۷ ) نیز ابعاد متفاوتی از مشکلات رفتاری را برای کودکان ارائه داده اند. آنها به دو بعد کلی با عنوان ” برونی سازی ” و ” درونی سازی ” اشاره کردند. کودکانی که دارای ویژگی برونی سازی هستند رفتارهای تهاجمی و پرخاشگرانه دارند و رفتارشان با آن چه کوای و پترسون (۱۹۸۷) از اختلال های سلوک و پرخاشگری های اجتماعی توصیف کرده است نزدیک است.غالب محققان تخمین زده اند که ۶ تا ۱۰ درصد همه ی کودکان در دوره ای از زندگی با مشکلات عاطفی یا رفتاری شدید مواجه اند ( کافمن، ۱۹۸۵ ) . این تخمین ها در وهله ی اول از گزارش های معلمان و سایر بزرگسالان به دست آمده است . برای مثال ، در یک بررسی طولی از معلمان سؤال شد کدامیک از کودکان در کلاس آنان دچار مشکلات رفتاری اند. معلوم شد غالب کودکان توسط دست کم یک معلم در دوران حرفه ای معلمیش مشکل دار شناخته شده بودند . البته . در صد کودکانی که توسط هر معلم در طول سه سال به عنوان مشکل دار ارزیابی شدند قدری بیش از ده درصد بود (ماسن و همکاران ، ترجمه ی پاسائی ، ۱۳۸۷). در سال ۱۹۶۹ ، کمیسیون مشترک بهداشت روانی کودکان اعلام کرد که ۶/ ۱۳ درصد کودکان دچار آشفتگی های هیجانی هستند . از این تعداد، در حدود ۲ تا ۴ درصد به اختلالات شدید مبتلابند ( مثل روان پریشی ) و ۸ تا ۱۰ درصد هم به سایر اختلالاتی دچارند که نیازمند درمان هستند (کردین ، ترجمه ی شاملو و محمد خانی، ۱۳۸۳).مشکلات رفتاری برونی سازی یعنی پرخاشگری و قانون شکنی در میان کودکان نسبتا شایع است . ۵ تا ۱۳ درصد مادران کودکان دبستانی گزارش دادند کودکانشان رفتارهای برونی سازی متوسط تا شدیدی ، حتی با درجات بیشتر در میان خانواده های بی بهره از عوامل اقتصادی و اجتماعی از خود نشان می دهند ( مک کی ، کالیتی ، راکو ، جونز و قار هند ،۲۰۰۸). براندن (۲۰۰۰) در تحقیق خود به این نتیجه رسید که در بین کودکان ۶ تا ۱۱ ساله از هر ۱۸ نفر، یک نفر و در بین نوجوانان ۱۲ تا ۱۷ ساله از هر ۱۵ نفر، یک نفر مبتلا به مشکلات رفتاری عاطفی است.شیوع اختلالات در پسران بیشتر از دختران ، و در نوجوانان شهری بیش از نوجوانان روستایی است . ( گراهام ، ۱۹۷۷؛ راتر ، کاکس ، توپلینگ ، پرگر و پول ، ۱۹۷۵ ، به نقل از کزدین ، ترجمه ی شاملو و محمد خانی ، ۱۳۸۳).شایع ترین مشکلی که در افراد با اختلالات رفتاری در مدرسه و مراکز آموزشی دیده می شود مسائلی نظیر پرخاشگری است و نسبت تعداد پسران در مقایسه با دختران پنج به یک است (شکوهی یکتا و پرند ، ۱۳۸۴)، پژوهش های انجام شده نشان داده است که پسران بیشتر مشکلات رفتاری خود را به صورت رفتارهای برونی سازی نظیر رفتارهای پرخاشگرانه ، قانون شکنی و رفتارهای ناپسند جامعه ظاهر می سازند ، در حالیکه دختران مشکلات خود را بصورت رفتارهای درونی سازی به شکل گوشه گیری ، علائم بدنی ، افسردگی و اضطراب تشان می دهند ( هلستلا و سوراندر، ۲۰۰۱).مشکلات رفتاری برونی سازی درمان نشده با پیامدهای بسیار منفی برای کودکان و نوجوانان همراه هستند و رفتارهای برونی سازی ( اغلب آنها ) اثراتی دارند که تا بزرگسالی ادامه دارند مثل استفاده از مواد مخدر ، شغل ناپایدار و اشکالات رابطه ایی . با توجه به هزینه های فردی ، خانوادگی و اجتماعی مشکلات رفتاری برونی سازی توجه اساسی به بررسی عوامل بوجود آورنده این رفتارها و نیز روش های مداخله ای شده است (منگ کی و همکاران ، ۲۰۰۸)میزان شیوع اختلال های روانی در کشورهای رو به رشد در حال افزایش است . بررسی های انجام شده در ایران شیوع اختلا های روانی را ، باقری یزدی ، بوالهری و شاه محمدی (۱۳۷۳) ۵/۱۲/۰، پالاهنگ ، نصر اصفهانی ، براهنی و شاه محمدی ( ۱۳۷۴) ۸/۱۱/۰ ، نور بالا ، بافری پزدی و یاسمی (۱۳۷۸) ۳/۲۱/۰ گزارش دادند ( حسینی فرد ، بیرشک و عاطف وحید، ۱۳۸۳). بنابراین مشکلات عمده کودکان و نوجوانان جامعه ما ( چون دیگر جوامع ) ، مشکلات رفتاری است به عبارت دیگر بعضی از دانش آموزان ما پیش از آنکه اهل ساز گاری ، تفاهم ، مدارا و تحمل باشند، پرخاشگر و قانون شکنند و این مسئله موجب مشکلات زیاد در خانواده و مدرسه می شود و اگر درمان نشود، می تواند موجب رفتارهای ضد اجتماعی در بزرگسالی گردد.کاهش مشکلات رفتاری کودک متقابلا می تواند افسردگی و تنش والدین را کمتر کرده و از ابن لحاظ می تواند مزایای بهداشت روانی برای والدین داشته باشد (ایسن هاور بیکر و بلیچر ،۲۰۰۹).هنگامی که کودکی یا نوجوانی دارای مشکل رفتاری است همه نگاهها از سوی خانواده و مدرسه به سمت مشاوران مدارس است . ولی امکانات مدارس و جامعه و همچنین شیوه های درمانی مشکل مدار و طولانی مدت قطعه جوابگوی این همه مشکلات نخواهد بود . بنابراین با توجه به شرایط مدارس ، درمان مشکلات رفتاری کودکان و نوجوانان نیازمند شیوه های درمانی جدید و کوتاه مدت و کم هزینه است که با شرایط و امکانات و فضای مدارس سازگار باشد .احتمالا موضوع بسیار گسترده تری باعث کندی پیشرفت آثار درمانی مربوط به حوزه کودکان شده است و آن اینکه کودکان شخصا در شرایطی قرار دارند که دارای قدرت و توان کافی نیستند . رشد و گسترش و ارزیابی روان درمانی های کودکان نسبت به آنچه که در حیطه روان درمانی بزرگسالان روی داده کندتر بوده است . فقط در همین اواخر ، ملاک های تشخیصی میزان شده و مورد توافق برای انواع اختلالات دوران کودکی ، مطرح شده و مورد بحث واقع شدند ( انجمن روانپزشکی آمریکا ، ۱۹۸۰ ، به نقل از گزدین ، ترجمه ی شاملو و محمد خانی، ۱۳۸۳).کودکان و نوجوانان دارای مشکلات رفتاری برونی سازی دارای ویژگی ها و شرایطی هستند که با شیوه درمانی راه حل محور بهتر درمان می شوند کودکان دارای برونی سازی ، نمی توانند رفتارشان را کنترل کنند و غالبا فضاوت اخلاقی ناپخته ایی دارند. آنان مقاصد دیگران را به غلط تعبیر می کنند و احساس می کنند که با آنان با خصومت رفتار شده است . خصمانه دیدن جهان دست کم تا حدودی از تجربه واقعی کودکان پرخاشگر سرچشمه می گیرد زیرا پسران پرخاشگر در حقیقت هدف پرخاشگری از سوی همسالان خود هستند ، به این ترتیب دور باطلی از پرخاشگری و مقابله با پرخاشگری ایجاد می شود و تداوم می یابد ( ماسن و همکاران ، ترجمه ی یاسائی ، ۱۳۸۷).درمان راه حل محور در اواخر دهه ی هشتاد توسط دی شاتر و همکاران او در مرکز خانواده درمانی کوتاه مدت شکل گرفت ، دی شازر تحت تأثیر فعالیت های مؤسسه ی تحقیقات روانی فرار گرفت که بر شایستگی ها و منابع نهفته در مراجعین تأکید می کرد . دی شازر از رویکرد مشکل مدار ، فاصله گرفت و به سمت راه حل های مؤثری که برای حل مشکلات مطرح می شدند ، حرکت کرد (فرانکلین ، مور و هایسن ، ۲۰۰۸).به عبارت دیگر ، سرچشمه ی این شیوه ی درمان ، مدل درمانی کوتاه مدت مؤسسه ی تحقیقائی روانی است . این شیوه ی درمانی از تمرکز بر مشکلات اجتناب کرده و منحصرا بر راه حل ها تأکید می کند . این راه حل ها ممکن است نشانه هایی از تجارب قبلی فرد داشته باشد یا اینکه در تجارب آینده او تحقق بایند ( چانگ ، ۲۰۰۵ ، به نقل از تریپر ،۲۰۰۶)درمان راه حل محور یکی از پر طرف دار ترین شیوه های درمانی کنونی شده است که علت اصلی آن تأکید بر نگرش غیر آسیب شناسی به افراد، محدودیت جلسات درمانی، ماهیت کاربردی و عملی و سهولت یادگیری فنون آن است ( بکوار و بکوار، ۲۰۰۳؛ نیکولز و شوارتز ،۲۰۰۴، به نقل از گیتی پسند، ۱۳۸۷). به عنوان یک نظریه ، درمان راه حل – محور ته تنها روی تاریخچه ی تفصیلی مشکلات تمرکز نمی کند، بلکه معتقد است که چنین تمر کزی لازم و مفید نیست ( دی شازر ۱۹۸۵ ، أهانلون ، واینر دیویس ۱۹۸۹ ) در دیدگاه راه حل – محور اعتقاد بر این است که راه حل های متعدد فراوانند ، فقط باید آنها را کشف کرد . لذا به مراجعان کمک می شود تا با نگریستن به رفتارها و تعابیر شان ، از رفتارها و موقعیت ها ، راه حل هایی را ایجاد کنند.( دی شازر، ۱۹۸۶ ) مشاور به این نیاز دارد که اطلاعات زیادی درباره تاریخچه ی مشکل با آن چه که باعث نگهداری مشکل می شود ، داشته باشد .به همین ترتیب ، مشاور راه حل – محور علاقه مند نیست که به جزئیات مشکل توجه کند گلدنبرگ و گلدنبرگ ، ۲۰۰۰، به نقل از سودانی، ۱۳۸۵). درمان های بسیار متفاوتی برای کودکان و نوجوانان شناخته شده اند ، با این حال ، همچنان در مورد مفید بودن این درمان ها تردیدهایی وجود دارد و با کمال تأسف ، بیشتر این روش ها هرگز به دقت ارزیابی نشده اند ( کزدین ، ترجمه ی شاملو و محمد خانی ، ۱۳۸۳).درمان کوتاه مدت راه حل محور یک شیوه ی درمانی نسبتا جدید برای خدمات بهداشت روانی کودکان و نوجوانان است اخیرا شرکتهای بزرگ بیمه برای کاهش هزینه های گزاف مراقبتهای بهداشتی مشترکان و کار فرمایان خود آغاز کردند ( سلکمن ، ۱۹۹۷).تأکید بر توجه داشتن به زمان و استفاده ی عاقلانه از آن ، در اساس از ویژگی های اصلی مشاوره ی مختصر با کوتاه مدت است . غالبا دانش آموزان – چه رسد به مشاوران – وقت کافی برای نشستن و کنکاش در مشکلات و راه حل آنها را ندارند . لازمه ی هر گونه مشاوره ای در مدرسه، کار در یک محدوده ی زمانی خاص است ، به ویژه با توجه به اینکه دانش آموزان ، در هر روز مدرسه ، فرصت محدودی برای مراجعه به مشاور در اختیار دارند ( دیویس و آزبورن ، ترجمه ی ادیپ راد ، نظری ،.(۱۳۸۶).در مورد شیوه ی درمانی راه حل محور که به توانائیهای شناختی خاصی برای توانا سازی مراجعین جهت بررسی زمان گذشته بدون مسئله و سپس نحوه ی بکار گیری این دستورات برای آینده مورد نیاز است ( سلکمن ، ۱۹۹۷ ؛ به نقل از کورکوران ،۲۰۰۲) کودکان و حتی برخی نوجوانان همچنان به شیوه ی عینی فکر می کنند . فقط در مرحله ی بعدی رشد شناختی یعنی مرحله ی عملیات انتزاعی است که افراد می توانند از نظر شناختی آن چه که در واقعیت وجود ندارد را باز نمایی کنند . انتزاعهایی همچون استشایابی ، به کار گیری استتناها برای رفتار مشکل دار ، ارزیابی پیامد های رفتاری ، رد یابی عملی که منجر به نتیجه دلخواه می شود ، نمیتوانند به آسانی درک شوند یا بصورت ذهنی توسط کسانی باز نمایی شوند که به این مرحله ترسیده اند ( کور کوران ، ۲۰۰۲).علیرغم استقبال گسترده ای که از این شیوه ی درمانی بعمل آمد ، فتون آن مناسب با مراحل رشدی کودکان نیست و باید با توجه به سنین مختلف ، این فنون مورد بازنگری قرار گیرند .

بیان مسئله

کودکان و نوجوانانی که دارای مشکلات رفتاری هستند، ویژگی هایی چون خود کنترلی پایین، رفتار ناپخته ، تعبیر غلط از اهداف دیگران و خصمانه دیدن جهان دارند و این خصوصیات باعث مشکلات رفتاری می شود که از مهمترین آنها پرخاشگری و قانون شکنی است و موجب دردسرهای زیاد در خانه ، مدرسه و جامعه می شود . اگر این وضعیت ادامه پیدا کند و مداخلاتی در جهت کاهش آنها صورت نگیرد می تواند باعث مشکلات پیچیده ، عمیق و طولانی شود .مشکلات رفتاری به شدت بر عملکرد تحصیلی و اجتماعی کودکان و نوجوانان تأثیر منفی می گذارد و احتمال ابتلا به بیماریهای روانی در دوره ی بزرگسالی را افزایش می دهد ( پاندبنا و همکاران، ۲۰۰۷)، تا سالهای اخیر درمانهای روانی برای مشکلات رفتاری و عاطفی کودکان و نوجوانان مطرح نمی گردید ( علاقمند راد و فرهی، ۱۳۷۹).بیشتر مطالعات گذشته خشم و پرخاشگری متمرکز بر درمان های شناختی و رفتاری با شناختی رفتاری است . پژوهشگران در باره بهترین راه درمان مراجعین پرخاشگر اطلاعات کمی دارند و در میان درمانگران توافق صریحی وجود ندارد ، تحقیق نشان می دهد شیوه های درمانی مختلفی برای کار با رفتار پرخاشگرانه وجود دارد . بطور خلاصه یافته های پژوهشهای معاصر وجود شپوهای درمانی متفاوت روانشناسی درباره کنترل خشم و پرخاشگری را می پذیرد ( گلانسی ، ۲۰۰۵).آنچه ذهن پژوهشگر را بخود مشغول تموده ، این است که چگونه می توان برای کاهش این مشکلات اقدام کرد تا کمتر شاهد عوارض آن باشیم . نظریه های مختلفی در این رابطه می تواند مطرح باشد . با توجه به شرایط مدرسه و ویژگی هایی که گفته شد، درمان راه حل محور دارای مؤلفه هایی چون مثبت دیدن ، بر چسب زدن ، ایمان داشتن به توانایی مراجع و کوتاه مدت بودن است که می تواند در کاهش مشکلات رفتاری موثر باشد.