بهمن کاظمی هستم، فارغ التحصیل روانشناسی تربیتی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه علامه طباطبائی در سال ۱۳۷۳، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “تحلیل محتوای کتاب های غیر درسی کودکان از لحاظ مفاهیم” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه علامه طباطبایی

پایان نامه جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد رشته روانشناسی تربیتی

موضوع:

تحلیل محتوای کتاب های غیر درسی کودکان از لحاظ مفاهیم

استاد راهنما:

دکتر ایرج صبا

پژوهشگر:

بهمن کاظمی

مهر ماه ۱۳۷۳

فهرست مطالب

عنوان

فصل اول: معرف و پژوهش

بیان مسئله

اهمیت و ضرورت

هدف تحقیق

سوال های تحقیق

تعریف اصطلاحات

اصول و مبانی تعلیم وتربیت در دوره ابتدایی

ادبیات کودکان و جایگاه آن در تعلیم وتربیت

هدفهای ادبیات کودکان

فصل دوم : پیشینه تحقیق

زبان و سطوح گوناگون آن

رشد زبان

فرآیندهای یادگیری زبان

زبان و شناخت

مفهوم

اهمیت یادگیری مفهوم

تجربه و یادگیری مفهوم مفهوم

صفت مفهوم – ارزشهای صفت

طبقه بندی مفاهیم

نظریه های مفهوم آموزی

رشد ذهنی و رابطه آن با مفهوم آموزی

تحقیقات انجام شده

فصل سوم : روش تحقیق

روش بررسی

تکنیک های تحلیل محتوی

جامعه آماری و روش نمونه گیری

ابزار های پژوهش

واحد مفهوم و مقوله های آن

واحد متن و مقوله های آن

مراحل انجام تحقیق

ضریب پایائی

فصل چهارم: نتایج تحقیق

نتایج واحد تحلیل مفهوم

نتایج واحد تحلیل متن

تعیین اعتبار و پایائی تحقیق

فصل پنجم: تجزیه و تحلیل نتایج

پیشنهادات

معرفی پژوهش

تعلیم وتربیت به معنی انتقال دانش و ارزشهای فرهنگی به نسل درحال رشد یکی از مهمترین وسایل تضمین ثبات وبقاء یک جامعه است. در میان عوامل مختلف اجتماعی که زمینه فرهنگی محیط یک فرد را شکل می بخشد ، آموزش و پرورش یک عامل مهم و اساسی است که وظیفه داردا رزش هایی را مستقیما ” وآگاهانه به کودک با یادگیرنده منتقل نماید. اما بایدا فزود که از دیربازنق ش اوقات فراغت و چگونگی گذران آن همواره مورد توجه مسئولین و متخصصان تعلیم وتربیت جامعه بوده و فعالیت های مربوط به آن ازچشم سیاست گذران نظام آموزشی کشور دور نمانده است .کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان از جمله سازمانهای وابسته به آموزش و پرورش است که در چهارچوب اهداف و مقاصد منظم خود برای همین منظور تلاش می کند. این سازمان سعی دارد با توجه به اهمیتی که سنین کودکی و نوجوانی در تکوین رفتار و تفکر انسان ها دارد، برای اوقات فراغت آنان با استفاده از ابزارهایی نظیر کتاب ، فیلم و سرگرمی های سازنده برنامه ریزی کرده و بدینوسیله امکانات لازم را برای رشد و شکوفای استعدادهای آنها براساس ارزش های عالی نظام تعلیم و تربیت اسلام فراهم نماید. به این ترتیب نقش اجتماعی این سازمان به چندجهت حایز اهمیت است :نخست آنکه عاملی در تکمیل و توسعه فعالیت های رسمی آموزش وپرورش به منظور انتقال دانش و ارزشهای فرهنگی به نسل آینده است . دوم به لحاظ آنکه می خواهد با برنامه و فعالیت های خودذهن کودک و نوجوان را پرورش داده و به شکفته شدن استعدادهای او کمک نماید، و بالاخره بعنوان یک سازمان انتشاراتی که در تهیه و تولید و گسترش مواد خواندنی برای کودکان ونوجوانان کشور نقش عمده ای داشته است و تولیدات آن نه ازروی تفنن بلکه معطوف به هدفهای آگاهانه برای گروههای سنی مختلف آماده وتوزیع میگردد .از میان عوامل متعددی که در نظام تعلیم و تربیت کشور به کارگرفته می شود کتابها اعم از درسی و غیر درسی ازاهمیت و نقش ویژه ای برخوردارند اهمیت این کتاب ها از جنبه های مختلف خصوصا ” ناتیری است که بر شکل گیری شخصیت و جریان فرهنگ پذیری کودکان دارند. براین اساس حایزاهمیت اس ت که موضوعاتی نظیر محتوای آموزشی کتاب ها از لحاظ مفاهیم و ارزش هایی که به مخاطبین خودا لقاء می کنند و همچنین تناسب محتوا با رشدشناختی آنان و اینکه چه ملاکها و معیارهایی برای انتخاب مفاهیم و ارزش ها مدنظر برده است ، موردتوجه متخصصان تعلیم و تربیت قرار گیرد.از سوی دیگر آنچه که اهمیت این بررسی را بیشتر نشان می دهد آنکه ظاهرا” برخلاف نیات مسئولان علاوه برپیامها و ارزشهایی که آگاهانه به کودک منتقل می شود، ارزش ها و پیامهای دیگری نیز بطور نا آشکار که مدنظ ر برنامه ریزان نبوده اند توسط کودکان دریافت می گردد که ناخواسته همچون دیگر پیا مها بر شکل گیری رفتار، نگرش و تفکر مخاطبین خوداثر می گذارند. انتشارات کانون پرورش فکری کودکان ونوجوانان اگرچه برای گروههای سنی مختلف کودک و نوجوان کتاب تولید و منتشر می کند اما در این میان گروههای سنی دوره ابتدایی از اهمیت بیشتری برخوردار هستند. این اهمیت از آنجا ب ی آشکار می شودکه نخستین تجارب کودک با کتاب در این سن بنا گذاشته می شود. اگر مفاهیم و اصول به کار رفته در محتوای این کتاب ها و روابط و پیچیدگ ی مطالب آن متناسب با خصوصیات عقلانی وذهنی کودک تعیین و تنظیم گردد بدون شک کودک عاطفه مثبتی نسبت به امرکتابخوانی بدست آورده و انتقال مفاهیم و دست یابی به اهداف موردتوجه برنامه ریزان میسر خواهد شد. و چنانچه محتوای کتاب بدون توجه به رشد ذهنی کودک مفاهیم و اصولی را که متناسب با مرحله رشدی اونیست شامل شود در این صورت ایجاد علاقه به امر کتابخوانی وانتقال پیامهای پرورشی موردنظر برنامه ریزان به منظور رشد و شکوفایی استعدادهای کودکان با مشکل مواجه خواهدشد. از طرف دیگر با توجه به هدف کانون در ایجا دا مکانات رشد و شکوفای ی استعدادهای مختلف کودکان مطالعه عینی و اصولی متون کتاب های تولیدشده معلوم می سازد که در درون صفحات چه ارزش ها وچه نوع اطلاعات بیان شده اند، مختصات آنها چیست ، و بطور کلی سمبول های کتبی چه نوع دنیایی را برای کودک ترسیم می نمایند، چه نوع افق هایی را براومیگشایند، و یا اینکه تا چه حد این افق ها با تجربیات عمومی و زندگی همه روزه اوتجانس دارندوا مکان شکوفایی ابعاد مختلف را به او می دهند.و با توجه به آنچه ذکرش آمد مجموع این مسائل اهمیت یکی از ابعاد فعالیت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در تهیه و نشر کتاب ، به خصوص برای سنین ابتدایی را بلوم می سازد. بنابراین لازم است با توجه به اهداف سازمان متون کتاب های تولیدشده از زوایا و به حسب هدف های مختلفی م ورد بررسی و تجزیه وتحلیل مداوم قرارگیرد.

بیان مسئله

تدارک کتابهای غیردرسی و تشویق به مطالعه آنها در اوقات فراغت پر کنار فعالیت های رسمی نظام آموزشی کشور ازنقش به سزایی در توسعه و تحکیم یادگیریهای کودکان ونوجوانان برخوردار است . ندا رک چنین کتابهایی به ویژه برای سنین ابتدایی با عنایت به اصول علمی یادگیری و آموزش تاثیر زیادی بر کودکان مخاطب خواهد گذاشت به طوری که رغبت آنان را به مطالعه و یادگیری بیشتر خواهد ساخت و از طرف دیگر در ایجاد توانمندی درک مطلب ، خواندن و یادگیری اصول و مفاهیمی که در کتاب های درسی آمده است ، آنان را یاری خواهددا د. محتوای این کتاب ها از زوایای مختلفی قابل بررسی است یکی ازاین زوایا که از اهمیت زیادی برخوردار است بررسی محتوای کتاب ه ا از لحاظ مفاهیم و اصول به کار رفته در آنها است. در قالب مفاهیم و اصول است که پیامهای پرورشی به کودکان ارائه می شود و رفتار و تفکر کودکان تحت تاثیر قرار می گیرد. عدم تناسب مفاهیم به کاررفته در این کتاب ها با سطح شناختی کودکان با تاکید آنها بر مقوله های خاصی از مفاهیم موج ب بروز مشکل در یادگیری مفاهیم و پیامهای پرورشی ونهایت باعث عقیم ماندن فعالیت های مربوط به انتقال دانش و ارزشهای فرهنگی به نسل در حال رشد خواهد شد. به منظور بررسی این مساپل در کتاب های تولیدشده، گروه سنی “ب ” انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان – سالهای آغاز دبستان ، کلاسهای اول ، دوم ، و سوم – این تحقیق تحت عنوان ” تحلیل محتوای کتابهای غیردرسی کودکان ازلحاظ طبقات و فراوانی مفاهیم و تناسب آن با رشدشناختی مخاطبین “مورت گرفته است .

اهمیت و ضرورت تحقیق

شاید بزرگترین دستاورد نوع بشر این است که وی توانایی آن را داردکه اندیشه های پیچیده ای داشته و آنها را از راه زبان به دیگران منتقل کند. تفکر گستره وسیع ازفعالیت های ذهنی را دربر می گیرد. برای تفکر نیازمند تجسم وبازنمایی اشیاء و رویدادها هستیم و برای درک چگونگی ای ن بازنمایی نخست باید مفهوم ها را بررسی کنیم . توانایی انسان در مفهوم سازی به او این امکان را می دهد که از پیچیدگی جهان اطراف خودکاسته و بتواند آن را اداره کند. مفهومها به ما کمک می کنندا ز حدود اطلاعاتی که ادراک می کشیم فراتر رویم . این توانایی نقش بنیادی در تفکر دارد. اهمیت مفاهیم و اصول ونقشی که در رشد ذهنی و در آموزش و پرورش دارند امروزه  مورد توجه روان شناسان پرورشی و مربیان است. یک مفهوم خلاصه ای از عناصریا ویژگیهای مشترک تعداد بسیار زیادی از اشیاء یا وقایع محیط است . تسلط پر مفاهیم و اصول ما را قادر به یادگیری بسیاری از پدیده های محیط خواهد ساخت . مفاهیم ما را در شناختن اشیاء و محیط اطراف کمک کرده وا مرآم وزش را ممکن می سازند.براین اساس در صورتی که مفاهیم و اصول متناسب با توان شناخت مخاطبین نبوده و به درستی آموخته نشوند و رابطه اشان با دنیای واقع روشن نگرددنه تنها موانع سنگین برای یادگیری ایجاد می شود بلکه اثرات عاطفی منفی نیز برا دراک مخاطبین نسبت به امر یادگیری باقی می گذارد.با عنایت به این موارد وهمچنین اعتراف روان شناسان و دانشمندان تربیتی به تاثیر کتابهای غیر درسی به عنوان عاملی مهم در آموزش و پرورش است که اهمیت و ضرورت بررسی و تجزیه وتحلیل کتابهایی که کانون برای کودکان و نوجوانان تدارک می بیندازلحاظ مفاهیم مورداستفاده ، طبقه بندی آنها و اینکه منطبق بانوان شما حتی مخاطبین خود هستند یا خیر آشکار می گردد .

هدف تحقیق

این تحقیق تحت عنوان ” تحلیل محتوای کتاب های غیر درسی کودکا ن ازلحانا ابقات وفراوانی مفاهیم و تناسب آن با رشد شناختی مخاطبین ”

در مجموعه انتشارات کانون به منظورهای زیر صورت گرفته است :

۱ – طبقه بندی مفاهیم اساسی موجود در این کتاب ها .

۲ – تعیین فراوانی مفاهیم موجود در این کتاب ها

٣ – تعیین نقاط ضیق وتوت کتابهای مورد بررسی ”

۴- ارائه پیشنهاد عملی برای رفع نقاط ضعف احتمالی .

سئوال های تحقیق

با توجه به اینکه این تحقیق توصیفی است لذا فرضیه ای ندارد. در بن بررسی کوشش شده است تا با توجه به هدف کانون به پرسش های زیر پاسخ داده – ش ود :

۱-انواع مفاهیم و نحوه توزیع آنها در کتاب های مورد بررسی چگونه است ؟

٢- تا کیداین کتاب ها در کدام مفاهیم بیشتر است ؟

۳ -آیا توزبع مفاهیم در کتاب های مورد بررسی وتاکیدی که بر مفاهیم است با هدف این سازمان همخوانی دارد؟

۴- آیا با توجه به طبقه بندی علمی مفاهیم و نحوه توزیع مفاهیم در این کتاب ها با توان و رشد ذهنی کودکان مخا طب تناسب دارد؟ _

تعریف اصطلاحات

مفهوم : در این تحقیق مفهوم عبارت است از یک طبقه از محرکات ک دارای وجوه مشترکی باشند ( دی جکو، ۱۹۶۸ به نقل ازسف، ۱۳۶۸). این محرکات ممکن است اشیاء باشند و یا وقایع : وبا اشخاص .مفاهیم محسوس با عینی  و مفاهیم انتزاعی : به تعبیرگانیه (۱۹۷۰ ، ترجمه نجفی رشد ۱۳۶۸) مفاهیم محسوس ان گونه ازمفاهیم هستند که اشیاء رافعی و کیفیت های قابل مشاهده آنان را دربر می گیرند. برای نمونه “سنگ”، “صاف ” و “کرد”.مفاهیم انتزاعی آن گونه مفاهیم هستند که به روابط بین پدیده ها واشیاء دلالت دارند. برای نمونه ” فاعل ” و ” جذر ” (سید ، ۱۳۶۸) .

مفهوم منفرد: یک اصطلاح فردی است که از مجموعه ادراکات مستقیم و یا غیر مستقیم یک شحم در زمانهای مختلف نسبت به یک محرک با رویداد خاص( نه طبقه ای از محرک ها ) ناشی شده باشد، برای نمونه “ماه”، “جهان” (جانسون ، ۱۹۷۲، به نقل ازسیف ، ۱۳۶۸).

اصل: اصل میان رابطه ای بین دو یا چند مفهوم است ( کا نیا ۱۹۶۵، ۱۹۶۶، به نقل از سیف ۱۳۶۸) اصل گاهی قانون بانتمیم نیز نامیده می شود.

گروههای سنی کتاب : تولیدات انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برای مقطع کودک و نوجوان در پنج گروه سنی عرضه می گردند :

الف سالهای قبل از دبستان

– گروه “ب” : سالهای آغاز دبستان ( کلاسهای اول و دوم ، و سوم)

– گروه “ج”: سالهای پایان دبستان( کلاسهای چهارم و پنجم)

– گروه د : دورۀ راهنمائی

گروه ه : سال های دبیرستان

اصول و مبانی تعلیم و تربیت در دوره ابتدایینظر به اینکه از اهداف این تحقیق تعیین نقاط ضعف و قوت کتابهای مورد بررسی و همچنین تعیین میزان توافق و همخوانی محتوای آنها از لحاظ مفاهیم با هدف سازمان در کمک به رشد و شکوفایی فکری و ذوقی کودکان است و لذا ب رای حصول به این اهداف لازم است ابتدا بحث مختصری در حول و حوش اصول و مبانی و وظایف تعلیم وتربیت در دوره ابتدایی و جایگاه ونقش ادبیات کودکان در این رابطه از دیدگاه متخصصین تعلیم و تربیت مطرح و نتایج حاصل از تحقیق با توجه به آن بررسی و مقایسه گردد. مهمترین وظایف تعلیم و تربیت در این دوره در سه بخش خلاصه شده است . (شکوهی، ۱۳۶۳).

– تعلیم مفاهیم اساسی که شرط شیل به فکر منطقی و علمی است .

– بیداری فرق که نخستین گام در تربیت حس زیبا شناسی است.

– تربیت اجتماعی و خوی و خصلت که بر اخلاق مبتنی برقاعده استوار است.

الف – تعلیم مفاهیم اساسی

مواد خواندنی که برای کودکان این ستین شهبه می شوند می توانند در لابلای خود آنها را با مفاهیم اساسی جون : عدد ، مکان، زمان ، علبت و در مرحله بعد، مفاهیم قانون و محیط آشنا سازند و در نظام آموزش رسمی کشور برای آموزش این مفاهیم معمولا از درهای مختلفی استفاده می شود . بطور طبیعی خواندنی های غیر درسی تیز بی آنکه مستقیما” با هدف آموزش این مفاهیم شلبم شده باشند، می توانند به شکلی غیر مستقیم در توسعه وتحکیم آموخته های کودکان و افزایش و غمت و انگیزه یادگیری آنان در این باره موثر واقع شوند.

ب – تربیت ذوق

استعدا د هنری نسبتا ” دیر ، در دوره بعد یا درا واخر این دوره ظاهر می شود و علاوه بر فعالیت های مختلف هنری مانند نقاشی و موسیقی ، با آموزش ادبیات بستگی نزدیک دارد. در این دوره همانطور که برسن کودک افزوده می شود تکلم بعنوان یک وسیله ضروری برای ارتباط با همسالان وارتباط با بزرگسالان اهمیت خود را بیشتر نشان می دهد. کودکان به زودی در می یابند که اشکال ساده ارتباط نظیر گریه کردن و یا استفاده ازاشارات و حرکات به لحاظ اجتماعی قابل قبول نیستند. ارتباط کودک با همسالان خود این امکان را به او می دهد . که به نسبی بودن نقطه نظرها وا زجمله نقطه نظر خود پی ببرد..

دراین دوره عوامل بسیاری در پیشرفت تکلم کودک سهیم می باشن د که از جمله آنها توانایی خواندن است ، کودکان می توانند از این طریق ه م با شکل صحیح جملات وکلمات بیشتر آشنا شده وهم خزانه لغات خود را افزایش دهند.

ب – تربیت اجتماعی واخلاقی

تربیت خوی و خصلت که مهمترین وظیفه هر موسسه تربیتی است ، در این دوره حایز اهمیت است. ویکی از ویژگیهای رشد در این دوره اجتماعی ش دن کودک است. کودک در این دوره روابط گسترده ای با همسالان خود پیدا می کند و میل به ارتباط با همسالان در این دوره به شدت افزایش پیدا می کند. تربیت اجتماعی و اخلاقی کودکان در این دوره حایز اهمیت است. حضور در شرایط تازه محیطی تلاشهایی را برای سازگاری می طلبد، شرایط در مدرسه بایدبه گونه ای تنظیم شودکه زمینه های تربیت اجتماعی کودک را فراهم نماید. یادگیری همکاری و تعاون با دیگران، رقابت سالم با آنها، و پذیرش مسئولیت از جمله مواردی هستند که بایستی در آن اهتمام شود.تربیت اخلاقی کودک دبستانی از تربیت اجتماعی اش جدا نیست . قبل از ورود به دوره دبستان مفاهیم اخلاقی به تدریج در نزدکودکان بسیار گسترده تر و وسیع تر مطرح می شوند و در دوره دبستان گستردگی این مفاهیم به اوج خود می رسد. در دوره دبستان کودک با استفاده از قدرت تعمیم شناخت بیشتری از…