تقی هادی زاده هستم، فارغ التحصیل روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی در سال ۱۳۹۳، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “اثر بخشی آموزش تاب آوری بر رابطه نادر-کودک در مادران با کودکان کم توان ذهنی” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی

پایان نامه کارشناسی ارشد

گروه روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی

عنوان:

اثر بخشی آموزش تاب آوری بر رابطه نادر- کودک در مادران با کودکان کم توان ذهنی

نگارنده:

تقی هادی زاده

استاد راهنما:

دکتر فیروزه ساجدی

استاد مشاور:

دکتر گیتا موللی

استاد مشاور آمار:

پوریا رضا سلطانی

خرداد ۱۳۹۳

فهرست مطالب

عنوان

فصل اول: کلیات پژوهش

مقدمه

بیان مسأله

اهمیت و ضرورت

اهداف پژوهش

فرضیات

متغیر ها

تعریف مفهومی

تعریف عملیاتی

فصل دوم: گستره نظری و پیشینه پژوهش

کم توانی ذهنی

ملاک های تشخیص افراد کم توانی ذهنی

شیوع کم توانی ذهنی

طبقه بندی کم توانی ذهنی

طبقه بندی بر اساس درجه با میزان کم توانی ذهنی

طبقه بندی بر اساس نظر متخصصان تعلیم و تربیت

کم توان ذهنی آموزش پذیر

کم توان ذهنی تربیت پذیر

کم توان ذهنی حمایت پذیر

علل کم توانی ذهنی

ویژگی های شخصی و اجتماعی کودکان کم توان ذهنی

محدویت های عاطفی کودکان کم توان ذهنی

ویژگی های رشدی کودکان کم توان ذهنی

عوامل خانوادگی

الگوهای بد ارتباطی

رابطه مادر – کودک بر اساس دیدگاه کهوت

رابطه مادر – کودک بر اساس نظریه اریکسون

رابطه مادر – کودک بر اساس نظریه دلبستگی

رابطه مادر – کودک بر اساس نظریه راجرز

رابطه مادر – کودک بر اساس نظریه اشترن

واکنش والدین در برابر کودک استثنایی

برنامه آموزش تاب آوری

ویژگی های افراد تاب آور

منبع کنترل درونی

حرمت خود چشم انداز و آینده نگری

معنویت و داشتن هدف و معنا

رویکردهای نظری مرتبط با تاب آوری

رویکرد آدلر

رویکرد شناختی الیس و بک

رویکرد سلیگمن

رویکرد فرانکل

تاب آوری در خانواده ها و والدین دارای فرزند با کم توانی ذهنی

بررسی متون

پژوهش های خارجی

پژوهش های داخلی

فصل سوم: روش شناسی پژوهش

نوع مطالعه

جامعه آماری

نمونه آماری

ملاکهای ورود به مطالعه

ملاکهای خروج از مطالعه

روش جمع آوری داده ها

پرسشنامه رابطه مادر – کودک

روش اجرا

محتوای جلسات آموزشی

روش تجزیه و تحلیل داده ها

ملاحظات اخلاقی

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل آماری

یافته های توصیفی

یافته های استنباطی

فصل پنجم

بحث و تفسیر یافته ها

پیشنهادات

فهرست منابع

پیوست ها

چکیده

تحقیق حاضر به منظور اثربخشی آموزش تاب آوری بر رابطه مادر – کودک در مادران با کودکان کم توان ذهنی انجام شد. در این پژوهش شبه آزمایشی، ۵۲ مادر به روش نمونه گیری در دسترس از مادران مراجعه کننده به مرکز توانبخشی روزانه شهرستان بابل انتخاب و به صورت تصادف در گروه های آزمایش و گواه گمارده شدند. تمامی مادران پرسش نامه رابطه مادر – کودک راس (۱۹۶۱) را تکمیل کردند. گروه آزمایش در ۱۲ جلسه هفته ای ۲ جلسه؛ هر جلسه ۷۰ دقیقه) در برنامه آموزش تاب آوری تحت آموزش قرار گرفتند و مادران گروه کنترل در طی مدت انجام پژوهش هیچ گونه آموزش مشابه ای را دریافت نکردند. پس از پایان جلسات آموزشی، مجدا تمامی مادران پرسش نامه را تکمیل کردند. داده ها با استفاده از روش کوواریانس چند متغیبری تحلیل شدند. نتایج حاکی از این بود که آموزش تاب آوری موجب افزایش پذیرش ( ۰۰۵ / ۰>P) و کاهش حمایت افراطی ( ۰۰۵ / ۰>P)، سهل گیری بیش از حد ( ۰۰۵ /۰>P)، و طرد ( ۰۰۵ / ۰>P)، مادران گروه آزمایش در مقایسه با گروه گواه شده است. در مجموع می توان نتیجه گرفت که آموزش تاب آوری موجب بهبود رابطه مادر – کودک در مادران با کودکان کم توان ذهنی شده است.

واژه های کلیدی: تاب آوری، رابطه مادر – کودک، کم توان ذهنی

مقدمه

تولد هر کودک می تواند بر اعضای خانواده تغییرات متعددی را جهت سازگاری با عضو جدید تحمیل کند.والدین درباره کودکان خود که هنوز به دنیا نیامده رویاهایی دارند و صفات باطنی مانند توان ذهنی، کیفیت رفتاری و موفقیتهای اجتماعی مطلوب و مطابق میل خویش را در ذهن می پرورانند (سیف نراقی و نادری، ۱۳۸۹). تولد کودک کم توان ذهنی تمام این رویاها و تخبلات را از بین می برد.کم توانی ذهنی نوعی نانوانی رشدی است که در هنگام تولد و یا دوره کودکی بروز می کند (کاپلان و سادوک ۱۳۹۰). طبق تعریف چهارمین ویرایش راهنمای تشخیصی و آماری اختلال های روانی (DSM- IV )و انجمن روانشناسی آمریکا (۲۰۰۰) کم توان ذهنی حالتی است که در آن کار کرد هوش عمومی فرد به میزان چشمگیری زبر حد متوسط است که سبب تخریب همزمان رفتار سازشی شده و در حین دوره رشد، پیش از ۱۸ سالگی تظاهر کند (کاپلان و سادوک، ۱۳۹۰؛ لنگدون و همکاران، ۲۰۱۰). کم توان ذهنی تربیت پذیر به گروهی از کم توانان ذهنی اطلاق می شود که دارای بهره هوشی ۵۰-۲۶ هستند (هالاهان و کافمن، ۱۳۸۸)، کودکان مبتلا در مهارت های حرکتی، ارتباطی، اجتماعی و عملکرد شناختی پایین تر از همسالان خود هستند (وستنروپ” و همکاران، ۲۰۱۱ به نقل از کینگ و همکاران، ۲۰۱۳). در اکثر مواقع کم توانی ذهنی این کودکان در خلال دوران کودکی مشخص می شود (سیف نراقی و نادری، ۱۳۸۹). این کودکان از لحاظ تحصیلی در محدوده کودک هفت ساله قرار دارند (میلانی فر، ۱۳۹۱). تولد کودک با کم توان ذهنی مشکلاتی را برای اعضای خانواده بالاخص والدین بوجود می آورد (هدا و همکاران، ۲۰۱۰، سلدا و همکاران، ۲۰۰۹) و موجب چالش هایی در روابط خانوادگی و به وجود آمدن عواطف منفی در والدین نسبت به کودک می شود (ون ریپر، ۲۰۰۷). عواطف منفی همچون مشکل پذیرش ناتوانی فرزند، طرد فرزند، مسائل مربوط به ایجاد رابطه عاطفی می باشد. همچنین آنان با مشکلات پزشکی و آموزشی متعددی مواجه هستند (وایتر، ۲۰۰۳: بارلو و همکاران، ۲۰۰۷: لیندبال و همکاران، ۲۰۰۸).شکی نیست که خصوصا مادر با چالش های منحصر به فرد و پیچیده ای در ارتباط با مراقبت از کودک کم توان ذهنی خود روبرو است (پروچ نو و پاتریک ۱۹۹۹ به نقل از لیولین و همکاران، ۲۰۱۰). از لحاظ نظر به دلبستگی نه تنها ارتباط مناسب با کودک برای رفاه پدر و مادر مهم است بلکه پیامدهای مهمی برای رشد کودک دارد (ماروین” و پیانتا، ۱۹۹۶ به نقل از فینگل اسچال ۱۳ و اوپنهیم، ۲۰۱۳). بنابراین چالش های زندگی موجب تغییراتی در نحوه پاسخدهی والدین نسبت به کودک می شود که بر احساس ایمنی کودک تاثیر می گذارد (اتکینسون و همکارن، ۱۳۸۵).طبق نظریه یادگیری در ارتباط متقابل بین مادر – کودک، هم مادر و هم کودک در پی تقویت مثبت از سوی یکدیگر هستند (طاهری، ۱۳۸۸). شناسایی احساسات کودک کم توان ذهنی توسط مادر در برقراری ارتباط با کودک مشکل می باشد (آدامس و الیور، ۲۰۱۱ به نقل از ووس” و همکاران، ۲۰۱۳). بنابراین در ارتباط متقابل مادر – کودک چون کودک کم توان ذهنی پاسخی برای مادر ندارد، در اغلب موارد این کودکان دچار بی توجهی، انزوا و طردشدگی از سوی مادران می شوند (منصور و دادستان، ۱۳۸۶). همچنین طرد از سوی والدین در بیشتر اوقات به واسطه فشارهای حاصل از ناتوانی روی می دهد. والدین به جای پذیرش، به طرد کودک، سپردن او به موسسه و با حمایت افراطی با سهل گیری در مراقبت از کودک و با داشتن توقعات غیر واقع بینانه می پردازند (کاکاوند، ۱۳۸۹). رابطه مادر کودک نقش مهمی در آسیب پذیر شدن با منعطف شدن کودک دارد (شرودر و گوردون، ۱۳۸۹). بنابراین مهم ترین عاملی که بر روی رشد جسمی و روانی کودک تاثیر منفی می گذارد رابطه نادرست بین مادر و کودک است (بزاتو و پرسین، ۲۰۰۸).در این میان تاب آوری یعنی اینکه افراد چگونه می توانند مشکلات زندگی خود را در عین داشتن استرس و فشار با موفقیت سپری کنند. این سازه براساس رویکرد مبتنی بر نقاط قوت بنا نهاده شد (گینر من و جرمین، ۲۰۰۸)، تاب آوری به عنوان میزان توانایی فرد در تطابق با شرایط ناگوار تعریف می شود که شامل شایستگی فردی، اعتماد به نیروهای درونی، پذیرش تغییرات به عنوان عامل مثبت می باشد (کانر و همکاران، ۲۰۰۳ به نقل از بیت سیکا” و همکاران، ۲۰۱۰). بعضی دیدگاهها تاب آوری را به عنوان پاسخ به یک واقعه خاص و بعضی دیگر آن را به عنوان یک سبک مقابلهای پایدار در نظر میگیرند (لاموند” و همکاران، ۲۰۰۹).

بیان مسئله

آمارها نشان دهنده شیوع کم توانی ذهنی بین ۱ تا ۳ درصد جمعیت عمومی می باشد و در مردان یک و نیم برابر شایع تر از زنان است (مش و وولف”، ۱۳۸۹؛ کاپلان و سادوک، ۱۳۹۰) ۲ تا ۳ درصد از کل کم توانی ذهنی را کم توانان ذهنی تربیت پذیر تشکیل میدهند (سیف نراقی و نادری، ۱۳۸۹) و در ایران حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر کم توان ذهنی وجود دارد (بهرامی احسان، رضاپور میرصالح، ۱۳۸۹). با توجه به آمارها از میان بیماری های روانی، کم توانی ذهنی شایع ترین اختلال روانپزشکی کودکان و نوجوانان به شمار میرود سامورز و همکاران، ۲۰۰۴)تشخیص کودک با کم توانی ذهنی برای والدین تجربه دردناکی است که شباهت بسیاری با غم و اندوه و عزاداری دارد (اوپهن هایم و همکاران، ۲۰۰۷). واکنش مادران به عنوان مراقبان اصلی کودکان کم توان ذهنی شامل، احساس گناه و خشم، احساس درماندگی نسبت به مراقبت از کودک، عدم ایجاد ارتباط موثر و سازنده با کودک، طرد و عدم پذیرش می باشد (پینگورات و سورنسن ۲۰۰۶۰). نوع و میزان واکنش ها با توجه به شدت کم توانی ذهنی کودک با یکدیگر متفاوت می باشد (داور منش، ۱۳۹۰). رایج ترین واکنش مادران نسبت به کم توانی ذهنی کودک حمایت افراطی است و همچنین عدم تحمل کودک، انکار ارتباط، طردو سهل گیری است (تاجری و بحیرایی، ۱۳۸۷).بر طبق نظر سایمون (۱۹۹۳) طرد، انگار دوست داشتن و ابراز نفرت نسبت به یک کودک از جنبه های بی رحمی، سخت گیری و انضباط شدید است. طرد به وسیله والدین به شیوه های غفلت کودک، جدایی کودک از والدین، انگار کودک، تنبیه یا بد رفتاری (خشونت)، استفاده از تهدیدها و تحقیر بیان می شود. سهل گیری بیش از حد در ارضای افراطی همراه با فقدان کنترل والدین، همچنین در دوره هایی از نگرانی بالا و تماس افراطی است. سهل گیری زیاد به وسیله شیوه های صرف زمان زیاد با کودک، به طور دائم | مطیع نیازها و خواسته های کودک بودن و به طور دائم دفاع کردن از کودک در مقابل حملات کودکان دیگر نشان داده میشود. حمایت بیش از حد به صورت نگرانی پیرامون سلامتی، ترس از غفلت، نگرانی افراطی والد نسبت به آنچه کودک قصد انجام دادن آن را دارد، نگرانی در مورد سلامت روانی، ترس نسبت به این که کودک از جانب همسالان پذیرفته نشود، تنظیم برنامه بهداشتی سخت گیرانه و کمک افراطی در تکالیف کودک می باشد. پذیرش نشانه کفایت روابط مادر – کودک نسبت به صداقت (خلوص) ابراز عواطف، علاقه به تفریحات، فعالیت ها و پیشرفت کودک و درک کودک به عنوان یک کودک خوب می باشد. پذیرش به وسیله شیوه های صداقت و احساس مشترک نسبت به کودک، همانندسازی با کودک، پاسخ صادقانه احساسی (عاطفی) به کودک، روابط عاشقانه و عاطفی مادر – کودک، علایق صادقانه در مورد لذتها و فعالیتهای کودک، علایق صادقانه در مورد رشد کودک و داشتن در خواست های منطقی از کودک بیان می شود (به نقل از ضمیری، ۱۳۸۵).با توجه به تحقیقات راپی (۲۰۰۲)، موریس و همکاران (۲۰۰۳)، پری (۲۰۰۷)، جاکوبسن و همکاران (۲۰۱۲) شیوه تعامل مادر – کودک نظیر طرد کردن، کنترل بیش از حد و حمایت بیش از حد موجب افزایش نشانه های اضطرابی در دوران کودکی و همچنین موجب اختلال های رفتاری- عاطفی در بزرگسالی می شود، شایان ذکر است پذیرش یا طرد کودک کم توان ذهنی تاحدی به سازگاری عمومی و هیجانی مادران وابسته است (تاجری و بحیرایی، ۱۳۸۷). با این حال خانواده هایی می توانند با بحران ها به خوبی ساز گار شوند که روابط بازه موثر و دائمی داشته و در نقش هایشان انعطاف پذیر باشند (کوهسالی و همکاران، ۱۳۸۷).تاب آوری به معنای مهارت ها و توانمندی هایی است که فرد را قادر می سازد تا با سختی ها و مشکلات سازگار شود. هر چند برخی از ویژگی های مرتبط با تاب آوری را می توان یاد داد و تقویت نمود، اما می توان تاب آوری را شامل موارد زیر دانست: حفظ آرامش زیر فشار، انعطاف پذیری در مواجهه با موانع، اجتناب از راهبردهای فرسایشی، حفظ خوش بینی و احساسات مثبت به هنگام دشواری ها فرد تاب آور به طور عادی قادر به تفکر خلاقانه و منعطف درباره حل مسائل است و توانایی هایش را برای تغییر دادن محیط باور دارد (آلورد و همکاران، ۲۰۰۶) دو مولفه در اغلب تعاریف تاب آوری، رایج است. الف) فردا خانواده به موقعیت ناگوار پاسخی مثبت نشان می دهد. ب) فرد خانواده در این احساس قدرتمندی، کاردانی بیشتر، اعتماد بیشتر و رشد بالاتری دارد (سیمون و همکاران، ۲۰۰۵)با توجه به مشکلات عدیده ای که مادران کودکان کم توان ذهنی با آنها مواجه هستند لزوم برنامه ریزی برای رفع مشکلات فراروی آنها احساس می شود. یکی از موثرترین شیوه های حمایت از آنها، کمک در جهت پذبرش کودک کم توان ذهنی است (بهرامی احسان و رضاپور میرصالح، ۱۳۸۹). هر چه میزان کم توانی ذهنی شدیدتر باشد تاثیرات منفی بیشتری بر شیوه تعامل مادر – کودک می گذارد (فروند” و همکاران، ۲۰۰۵ به نقل از افروز و همکاران، ۱۳۸۷).با عنایت به اینکه میزان تاب آوری در والدین کودکان کم توانی ذهنی از والدین کودکان عادی پایین تر است (گروهولث و همکاران، ۲۰۰۳). والدین نیازمند مداخله هایی در این زمینه هستند و اینکه برنامه های تاب آوری باعث ایجاد راهبردهای کنار آمدن و ارائه کارهای دفاعی بهتر در افراد می شود. کودکان کم توان ذهنی آموزش پذیر با این که رایج ترین گروه کم توانی ذهنی را تشکیل میدهند ولی نشانه های کم توانی ذهنی برای والدین تا زمان فراگیری مهارت های آموزشگاهی واضح نیست در حالی که علایم کم توان ذهنی تربیت پذیر در اکثر مواقع در زمان کودکی برای والدین واضح است و در سال های اولیه زندگی کودک والدین را دچار مشکل می کند. از طرفی کم توانی ذهنی حمایت پذیر از شیوع بسیار کمتری برخوردار استو به سبب مشکلات عدیده اکثرا در موسسات نگهداری به سر می برند (کاپلان و سادوک، ۱۳۹۰) لذا بر آن شدیم این تحقیق را بر جمعیت مادران دارای کودک کم توان ذهنی تربیت پذیر در دوران کودکی مشخص می شوند و به جای موسسات نگهداری اکثرا در منزل در کنار خانواده به سر می برند، انجام دهیم. با توجه به عدم وجود تحقیق مشابه، پژوهش حاضر به دنبال پاسخگویی به این سوال است که آیا آموزش تاب اور پهر رابطه مادر – کودک در مادران با کودک کم توان ذهنی تأثیر می گذارد؟

اهمیت و ضرورت پژوهش

داشتن کودکی با کم توانی ذهنی تاثیر عمیقی بر شیوه ارتباط مادر با کودک به وجود می آورد استراچان ، ۲۰۰۵؛ مک کنونی و همکاران، ۲۰۰۸). این امر ممکن است دسترسی نابرابری به منابع کلیدی رابطه در خانواده برای کودک به وجود بیاورد (لاین، ۲۰۰۱، سونگ، ۲۰۱۱ به نقل از ویدمر و همکاران، ۲۰۱۳). والدین کودکان کم توان ذهنی درباره احساس خود از تجربه داشتن یک کودک با کم توانی دهنی، طیف وسیعی از احساسات متناقض را بیان می کنند (لارسون، ۱۹۹۸ به نقل از بوسترم و همکاران، ۲۰۱۱)، مادران با کودکان کم توان ذهنی در بعضی مواقع به حمایت افراطی از فرزند خود می پردازند که کودک را از داشتن موقعیت های مناسب و فعالیت های مستقل باز می دارد با اینکه ظرفیت کودک خود را از آنچه هست کمتر تصور می کنند. از طرف دیگر آنان از کودک خود غفلت و دوری می کنند و انگیزه های لازم برای رشد و بهبودی او را فراهم نمی کنند (هاردمن و همکاران، ۱۳۸۷؛ ادیب سرشکی، ۱۳۹۰).در یک نگاه کلی در جهت حمایت از والدین دارای فرزند کم توان ذهنی حداقل باید دو نوع حمایت صورت پذیرد: ۱- توانمندسازی والدین در جهت تربیت و آموزش کودک و در نهایت کم کردن آسیب های ناشی از کم توانی ذهنی ۲- کمک به والدین در پذیرش وضعیت موجود. در واقع سیستم حمایت کننده باید هم توانمندی والدین را جهت پرورش و ارائه روش های ویژه آموزشی و پرورشی برای کودک بالا ببرد و هم والدین را برای پذیرش برخی محدودیت ها آماده سازد و این دو عامل بر همدیگر اثر متقابل دارند (نیکنام،۱۴).از نظر هانت و مارشال (۲۰۰۳) واکنش های والدین نسبت به کم توانی ذهنی فرزند خود، در ترتیبی قابل پیش بینی رخ می دهد و حرکت در جهت پذیرش فرزند، بستگی به حل موفقیت آمیز مرحله قبل دارد اگر حساسیت مادر نسبت به کودک با کم توانی ذهنی یک تعامل مثبت و سازنده باشد، به نوبه خود در نحوه ارتباط آنها اثر دارد و همچنین راه آسان تر برای پذیرش فرزند خود بدست می آورند که سبب پرورش مناسب فرزند میشود (فینگل اسچال و اوپهن هایم، ۲۰۱۳). اما شماری از تحقیقات اخیر پیرامون افزایش میزان امر و نهی و کنترل مادرانه همچون شیوه امر و نهی هدفمند (ماهونی و همکاران، ۱۹۹۰) و فرضیه حمایت۔ گری افراطی (باراک و همکاران، ۱۹۹۸) نشان میدهد که ادراک والدین و انتظارات آنها تاثیری فوی پر شیوه تعامل مادر و سبک والدینی آنها دارد (کازاکر و لار کان ، ۲۰۰۸).در جوامع موسوم است که به کاستی ها بیشتر از توانایی ها توجه شود، اما تاب آوری آن روی سکه است شیخ الاسلامی، ۱۳۸۸). تاب آوری به مطالعه و کشف توانمندی های فردی و بین فردی می پردازد که باعث پیشرفت و مقاومت در شرایط دشوار می شود (ریچاردسون ۲۰۰۲). بنابراین تاب آوری نقطه مقابل آسیب۔ پذیری است. تاب آوری به فرد کمک می کنند نه تنها در مقابله با مصائب و ناملایمات زندگی جان سالم به در برد (بونانو ، ۲۰۰۴)، بلکه فرایندی پویا است که به عتت زندگی وابسته است و وقتی بطور موفقیت آمیز کسب شود قابلیت های فردی را تقویت می کنند (ماستن و همکاران، ۲۰۰۱).