حسین احمد خانی هستم، فارغ التحصیل روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی در سال ۱۳۸۸، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “بررسی تاثیر آموزش مهارت های ارتباطی بر سازگاری اجتماعی مادران دارای کودک عقب مانده ذهنی شهرستان اردبیل” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی

پایان نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد در رشته روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی

عنوان:

بررسی تاثیر آموزش مهارت های ارتباطی بر سازگاری اجتماعی مادران دارای کودک عقب مانده ذهنی شهرستان اردبیل

نگارنده:

حسین احمد خانی

استاد راهنما:

دکتر معصومه پور محمدرضای تجریشی

استاد مشاور:

دکتر سید محمود میر زمانی بافقی

استاد مشاور آمار:

اکبر بیگلریان

مهر ماه ۱۳۸۸

فهرست مطالب

عنوان:

فصل اول: کلیات پژوهش

مقدمه

بیان مسئله

اهمیت و ضرورت

تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرها

اهداف پژوهش

هدف کلی

اهداف اختصاصی

اهدافی کاربردی

فرضیه های تحقیق

متغیرها

ملاک های ورودی پژوهش

ملاک های خروجی پژوهش

فصل دوم

ادبیات و پیشینه پژوهش

مقدمه

معنای ارتباط

تعاریف ارتباط

اهداف و ویژگیهای ارتباط

ارتباط کلامی

کنش های ارتباط غیر کلامی

مؤلفه های ارتباط غیر کلامی

مبانی ارتباط اثربخش

انواع سبک های ارتباطی

تعریف مهارتهای ارتباطی

نقش آموزش مهارتهای ارتباطی در ارتقاء بهداشت روان

سازگاری اجتماعی

تحلیل فرایند سازگاری

تعاریف سازگاری و ناسازگاری

انواع ناسازگاری

تعاریف در حوزه سازگاری اجتماعی

عوامل مؤثر بر سازگاری اجتماعی

عوامل فردی

عوامل خانوادگی

عوامل اجتماعی

عوامل مذهبی و اخلاقی

بهداشت روان و سازگاری

ملاک و معیار سازگاری

دیدگاه های مربوط به سازگاری اجتماعی

دیدگاه روان تحلیلی

دیدگاه زیستی- روانی – اجتماعی

نظریه اریکسون

نظریه روانشناسی فردی آدلر

نظریه بین فردی سالیوان

مکتب انسان گرایی

سازگاری اجتماعی از دیدگاه جامعه شناختی

عقب ماندگی ذهنی

تعریف عقب ماندگی ذهنی از دیدگاه انجمن روانپزشکی آمریکا

طبقه بندی عقب ماندگی ذهنی از دیدگاه متخصصان آموزش و پرورش

پژوهش های انجام شده در خارج از کشور

پژوهش های انجام شده در داخل کشور

فصل سوم

روش شناسی پژوهش

مقدمه

نوع تحقیق

جامعه آماری

روش نمونه گیری و نمونه مورد بررسی

ابزار اندازه گیری

جلسات آموزش مهارت های ارتباطی

روش تجزیه و تحلیل داده ها

ملاحظات اخلاقی

فصل چهارم توصیف و تحلیل داده ها

مقدمه

توصیف داده ها

تحلیل داده ها

فصل پنجم بحث و نتیجه گیری

مقدمه

بحث و تفسیر یافته های اصلی

بحث و تفسیر یافته های جانبی

نتیجه گیری کلی

محدودیت های پژوهش

پیشنهادات پژوهشی

منابع

چکیده انگلیسی

چکیده

تولد کودک عقب مانده ذهنی به عنوان یک بحران می تواند بر ارتباط و عملکرد خانواده اثر بگذارد و خانواده هایی می توانند با بحران ها به خوبی سازگار شوند که روابط مؤثر و پایدار تری داشته باشند و در ایفای نقش هایشان انعطاف پذیر باشند. هدف از این پژوهش بررسی تأثیر آموزش مهارتهای ارتباطی بر سازگاری اجتماعی مادران دارای کودک عقب مانده ذهنی در شهرستان اردبیل است.پژوهش حاضر از نوع آزمایشی با طرح پیش آزمون پس آزمون با گروه کنترل است. جامعه آماری این پژوهش را مادران کودکان عقب مانده ذهنی آموزش پذیر مقطع ابتدایی مدارس استثنایی شهرستان اردبیل در سال تحصیلی ۸۸-۸۷ تشکیل می دادند که با روش نمونه گیری تصادفی چند مرحله ای با حجم نمونه ۴۰ نفر انتخاب و پس از تکمیل پرسشنامه سازگاری بل (۱۹۳۴) به صورت تصادفی به دو گروه آزمایش و کنترل (هر گروه ۲۰ نفر) تقسیم شدند. گروه آزمایش به مدت ۹ جلسه تحت آموزش مهارتهای ارتباطی قرار گرفت و گروه کنترل در هیچ برنامه ای شرکت نکردند. در پایان جلسات آموزشی مجددا میزان سازگاری دو گروه ارزیابی شده پس آزمون) و داده ها با استفاده از آزمون آماری مستقل و تحلیل کوواریانس و بو مان و بتنی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.نتایج حاصل از آزمون t مستقل نشان می دهد که بین میانگین نمرات سازگاری اجتماعی (۰۰۱/۰>p)، خانوادگی ( ۰۰۷ / ۰>p) و هیجانی ( ۰۰۱ / ۰>p) دو گروه تفاوت معناداری وجود دارد. ولی بین میانگین نمرات دو گروه در سازگاری شغلی (۲۶۸/۰ =p) و سلامت جسمانی ( ۲۲۴/ ۰۴=p) تفاوت معناداری وجود ندارد. نتایج حاصل از تحلیل کوواریانس نشان می دهد در پس آزمون بین نمرات دو گروه در سازگاری اجتماعی ( ۰۰۱/۰ >p)، خانوادگی ( ۰۰۱ / ۰>p)، هیجانی ( ۰۰۱ / ۰ >p) و سازگاری کل ( ۰۰۱ / ۰>p) تفاوت معناداری وجود دارد، ولی در پس آزمون بین نمرات سازگاری سلامت جسمانی (۱۵۲/۰ = P) دو گروه تفاوت معناداری وجود ندارد.نتایج این تحقیق نشان می دهد که آموزش مهارتهای ارتباطی باعث افزایش سازگاری اجتماعی، خانوادگی، هیجانی و سازگاری گلی مادران دارای کودک عقب مانده ذهنی می شود ولی در سازگاری شغلی و سازگاری سلامت جسمانی مادران مؤثر نیست. از نتایج این تحقیق می توان در برنامه های آموزش خانواده در مدارس استثنایی و کلینیک های خصوصی توانبخشی استفاده کرد.

کلید واژه ها: آموزش مهارتهای ارتباطی سازگاری اجتماعی از مادران عقب ماندگی ذهنی.

مقدمه:

سازگاری اجتماعی به عنوان مهمترین نشانه سلامت روان، از مباحثی است که در سالهای اخیر توجه بسیاری از جامعه شناسان، روان شناسان و به ویژه مربیان را به خود جلب کرده است. معیار اندازه گیری رشد اجتماعی هر فرد میزان سازگاری او با دیگران است؛ دیگران شامل افرادی مانند دوستان، اعضای خانواده، بستگان، همسایگان است. رشد اجتماعی نه تنها در سازگاری با اطرافیانی که فرد هم اکنون با آنها در ارتباط است مؤثر است، بلکه در میزان موفقیت شغلی و پیشرفت اجتماعی آنها در آینده هم تأثیر گذار است (فاطمی، ۱۳۸۶).همه انسانها نیازمند برقراری رابطه با دیگران هستند، چرا که انسان اصالتا موجودی اجتماعی است و حیات و زندگی پویا و مولد آدمی در گرو روابط بین فردی مناسب است، و بدون این روابط انسان نمی تواند به رشد مطلوب و در نهایت به شکوفا کردن شخصیت خود برسد. بخش قابل توجهی از تبلور استعدادها و شکوفا شدن توانمندی ها و معنا بافتن قابلیت ها و مسئولیت پذیریها و تحول شخصیت متعادل و متعالی انسان در نتیجه حیات اجتماعی، برداشتهای مشاهده ای، پیوندهای خانوادگی، کتابهای آموزشگاهی و تجارب زندگی جمعی فراهم می گردد، به طوری که هر گونه محرومیت از روابط منطقی و مطلوب با دیگران و دور ماندن از زندگی پویای اجتماعی زمینه اضطراب و افسردگی و عقب ماندگی فرهنگی را هموار می نماید (افروز، ۱۳۸۶).سازگاری اجتماعی، به منظور اجرای وظایف، ارتباط با دیگران و خشنودی از این نقش ها را در بر می گیرد. سازگاری اجتماعی، شامل افکار درونی و رفتارهای غیر مشهود نمی شود که معمولا در مواقع بیماری به عنوان علائم بیماری تلقی می شود. در تبیین مفهوم سازگاری اجتماعی، ویزمن و پی کل( ۱۹۷۴) نقش ها را به دو دسته تقسیم کرده اند: نقش های وسیله ای و نقش های مستقیم. نقش های وسیله ای، غالبا مربوط به حفظ روابط عاطفی در بین اعضای خانواده می باشد. فردی ممکن است در یکی از این ها دچار مشکل شده باشد ولی در دیگری مشکل نداشته باشد؛ مثلا در شغل تاسازگاری نشان بدهد ولی به عنوان پدر با مادر، موفق باشد (میرزمانی، ۱۳۷۹)۔ تولد و رشد یک کودک معلول در خانواده، اثر زیادی روی واکنش افراد خانواده نسبت به یکدیگر دارد، بخصوص وقتی که کودک معلولیت شدید و با چند معلولیت را با هم دارد. در بیشتر خانواده ها مادر بیشترین دشواری و فشار را در نگهداری کودک تجربه می کند. او دیگر قادر نبت کارهای قبلی مانند آماده کردن غذا، شستن لباس ها و خرید هفتگی خانه و کمک در تکالیف مدرسه را انجام دهد. مدت زمانی را که صرف توجه به افراد خانواده می کرد، به میزان زیادی کاهش می یابد، زیرا بیشتر وقت او صرف مواظبت و تأمین احتیاجات کودک معلول می شود. با دور شدن مادر از کارهای قبلی، سایر اعضای خانواده، معمولا باید بیشتر احساس مسئولیت بکنند. ممکن است برای افراد دیگر خانواده، سازگاری با فشارها و امور جدید که ناشی از وجود کودک معلول است، بسیار مشکل باشد. امکان دارد هر عضو خانواده، احتیاجات و کارهای شخصی خود را تغییر دهد، تا بتواند به مادر در نگهداری بچه معلول کمک کند (ادیب سرشکی، ۱۳۸۰).مشکلات کودکان عقب مانده ذهنی ممکن است ناشی از عوامل محیطی، به ویژه ارتباط آنها با والدینشان باشد. مهارتها و توانایی های والدین بر رفتار کودک مؤثر است. داشتن روابط سالم خانوادگی می تواند به رشد توانایی های کودک با نارسایی های هوشی کمک کند. عوامل متعددی بر سلامت خانواده تأثیر می گذارند که یکی از این عوامل سلامت جسمی و روانی والدین است ( ویدهیا و راجو، ۲۰۰۷).وجود یک جامعه سالم از نظر بهداشت روان وابسته به سلامت اجزاء کوچکتر آن جامعه مائند. مجامع ، گروهها، و خانواده های موجود در آن جامعه است. وجود خانواده های سالم و دارای سلامت روان می تواند تأثیر به سزائی در سلامت و بهداشت روان جامعه داشته باشد، زیرا نهاد خانواده به خودی خود یک جامعه کوچک است و هر گونه تغییر مثبت یا منفی در آن در جامعه بزرگ انسانها تاثیر مستقیم و موثر دارد و ثبات با بی ثباتی خانواده در ثبات با بی ثباتی جامعه تأثیر دارد (حسین نژاد، ۱۳۷۵).مراقبت های اضافی که برخی از کودکان معلول به والدین تحمیل می کنند بر نحوه تعامل والدین تأثیر می گذارد. بروز معلولیتها در فرزندان اختلالات عاطفی و مشکلات اقتصادی زیادی را در خانواده ایجاد می کند، به نحوی که یکایک افراد خانواده دچار بحران های ناشی از وجود فرد معلول می شوند و روابط دچار سردی و تیرگی می شود و روابط اجتماعی خانواده نیز محدود می گردد و سایر فرزندان هم دچار مشکلات عاطفی و اجتماعی می شوند و به طور کلی بهداشت روانی خانواده که ضامن سلامت کودکان و سرامایه های فردی- اجتماعی است، به شدت به مخاطره می افتد (همان منبع). انسان در طول رشد خود پیوسته برای بقاء و رشد نیازمند ارتباط است. ما از طریق ارتباطات نیازهای اساسی خود یعنی گرسنگی، تشنگی و نیازهای جنسی را برطرف می کنیم. ارتباطات نیاز انسان به امنیت و آرامش را نیز بر طرف می کند. در سومین سطح سلسله مراتب نیازها، به تعلق خاطر داشتن و نیاز های اجتماعی می رسیم. اگر به زندگی افراد انسانی نگاه کنیم، به خوبی متوجه می شویم که همه ما نیاز به معاشرت با دیگران و پذیرش آنها داریم و همه به دنبال کسانی ه م که با آنها احساس آرامش و خوشبختی کنیم( امامی نائینی، ۱۳۸۵).مهارتهای ارتباطی متعدد و متنوع هستند و آموزش مهارتهای ارتباطی نسبت به پیشگیری از مشکلات ارتباطی نگرش کلی تری دارد و تنها یک مهارت مثلا «نه گفتن» را در بر نمی گیرد. آموزش مهارتهای ارتباطی در برنامه های گوناگونی مفید و مؤثر بوده است؛ مثل برنامه های پیشگیری از سوء مصرف مواد، ارتقاء هوش، اعتماد به نفس و روابط اجتماعی و غیره (سلطانی، ۱۳۸۷).با توجه به آنچه گفته شد در این پژوهش، سعی بر این است که با آموزش مهارتهای ارتباطی نقش آن بر سازگاری اجتماعی مادران دارای کودک عقب مانده ذهنی مشخص شود.

بیان مسئله

سازگار شدن با محیط، مهمترین غایت و منظور همه فعالیتهای ارگانیزم است. ما در همه دوران زندگی خود در هر روز و هر ساعت سرگرم آن هستیم که خود دگرگون شده و دگرگون نشده را با محیط دگرگون شده و دگرگون نشده ساز گار کنیم. زندگی کردن در حقیقت چیزی جز عمل سازگاری نیست (مان: نقل از میرویسی، ۱۳۸۵).الیوت و گرشام  (۱۹۹۳) نیز ضمن تعریف مهارتهای اجتماعی به عنوان رفتارهای انطبافی آموخته شده ای که فرد را قادر می سازد تا با افراد دیگر رابطه متقابل داشته باشد و از خود پاسخ های مثبت بروز دهد، سازگاری اجتماعی را به پنج رفتار جزئی تقسیم می کنند که هریک از آنها می تواند باعث تسهیل روابط بین فردی شود. این رفتارها عبارتند از:

۱- همکاری که شامل رفتارهایی مانند، کمک کردن به دیگران و شرکت در فعالیت های مختلف و متنوع می باشد.

۲- گفتار مناسب که رفتارهایی مانند تقاضا کردن و پاسخ دادن را در بر می گیرد.

٣- مسئولیت پذیری که شامل قبول مسئولیت در امور اجتماعی، رهبری گروه و حفظ اموال شخصی می باشد.

۴- همدلی: که شامل رفتارهایی مانند ابراز محبت و همدردی می شود .

۵- خویشتنداری؛ رفتارهایی مانند صبور بودن و منطقی عمل کردن را در بر می گیرد ( میرویسی،۱۳۸۵).

اصطلاح مهارتهای ارتباطی، زیر مجموعه مهارتهای زندگی است. به عبارت دیگر مهارتهای زندگی مهارتهایی هستند که برای افزایش توانایی روانی – اجتماعی افراد آموزش داده می شوند و فرد را قادر می سازند که به طور موثر با مقتضیات و کشمکش های زندگی روبرو شود. هدف از آموزش مهارتهای ارتباطی، افزایش توانایی روانی – اجتماعی و در نهایت پیشگیری از عوامل آسیب زننده به بهداشت و ارتقاء سلامت روان است.الیاس (۱۹۹۱) مفهوم عاملی از ماهیت مهارتهای ارتباطی به دست می دهد: مهارتهای ارتباطی بعثی ایجاد روابط بین فردی مناسب، مؤثر، انجام مسئوولیت های اجتماعی، تصمیم گیری های صحیح و حل تعارض ها و کشمکش ها بدون توسل به اعمالی که به خود فرد با دیگران صدمه می زند (میر محمد صادقی، ۱۳۸۳).خانواده یک نظام اجتماعی است که اختلال در هر یک از اجزاء و اعضای آن کل نظام را مختل می کند و این نظام مختل شده به نوبه خود اختلالات مربوط به اعضا را تشدید و مشکلات جدیدی را ایجاد می کند. با این نگرش معلولیت یکی از فرزندان بر تمامی خانواده و کارکردهای مختلف آن، و پر یکایک اعضای آن تأثیر منفی می گذارد به عبارت دیگر معلولیت فرزندی در خانواده، مانع از آن می شود که خانواده بتواند کار کردهای متعارف خود را داشته باشد.از جمله این کار کردها، تأمین موجبات رشد و پرورش شخصیت فرزندان، تأمین محیطی دلپذیر برای اعضا و ایجاد پایگاهی برای برقراری روابط اجتماعی با دیگران می باشد. خانواده، پایگاهی برای برقراری ارتباطات اجتماعی است و برقراری ارتباط با دیگران در استحکام شبکه خویشاوندی سهم بسزایی دارد (شریعتی و داور منش، ۱۳۷۴). خانواده درمانی به عنوان وسیله ای برای کمک به خانواده های دارای کودک معلول مورد استفاده قرار می گیرد و هدف آن حل یا رفع مشکل این خانواده ها در رابطه با انطباق و سازگاری عاطفی و اداره نظام خانواده به شیوه ای مناسب است. بر اساس گفته های تولد (۱۹۷۲) عواملی که بیشتر روی توانایی خانواده در تطبیق با معلولیت کودک اثر دارد عبارتند از: شکست ها و موفقیت هایی که در مراقبت ها و مبارزات مهم به دست آمده، سلامتی فیزیکی و روانی کنونی اعضاء سن والدین و سایر فرزندان، معیارهای اجتماعی و اقتصادی و نوع نگرش و بینش خانواده معمولا در ابتدا در مان روی کودک معلول متمرکز می شود، اما والدین نیز در فرایند درمان وارد می شوند تا با روشهای آرام کردن با پیشرفت فرزند خود آشنا شوند یا در طول درمان، اظهار تمایل می کشند که برای سازگاری با شرایط جدید، نیاز به راهنمایی دارند ( ادیب سرشکی، ۱۳۸۰).سلتزر (۱۹۹۷) یک مطالعه طولی در مورد سازگاری مادران دارای کودک کم توان ذهنی انجام داد. نتایج نشان داد که مادرانی که از کودک کم توان ذهنی مراقبت می کردند و مسئولیت بیشتری در قبال کودک داشتند، سازگاری کمتری داشتند و افسردگی آنها به طور مستقیم با میزان مراقبت از کودک کم توان ذهنی، ارتباط داشت.یکی از نشانه های سلامت روانی، وجود روابط و ارتباطات اجتماعی است. وجود چنین روابط گرم و صمیمی با انسانهای دیگر منبع ایمنی، اعتماد به نفس و راحتی و آسایش هر انسانی است. به هنگام رویارویی با مشکلات و موانع سخت در زندگی، وجود دوستان صمیمی، خانواده ای گرم و آشنایان دلسوز به انسان ایمنی و اعتماد می بخشد (سارافینو ، ۱۹۹۴: نقل از هارجی، ساندرز و دیکسون، ۱۳۸۶).پایه های رشد روانی اجتماعی کودکان ، احساس ایمنی و ارضای عاطفی آنان در سالهای اولیه کودکی پی ریزی می گردد، زیرا تقاهم، سازگاری و محبت موجود در محیط خانواده، در تقویت حس اعتماد به نفس و پرورش نیروی سازنده در کودکان و نوجوانان بسیار حائز اهمیت است. در یک خانواده عادی، والدین ضمن همبستگی و احترام متقابل نسبت به یکدیگر در برخورد با فرزندان، روش هماهنگ و یکسان را در پیش می گیرند و در نتیجه فرزندان احساس می کنند که رابطه والدین صمیمی است، زیرا کودک و نوجوان باید والدین خود را منبع شادی، امنیت عاطفی، ارضای خاطر جسمی و روانی دانسته و آنان را پناهگاه خویش بدانند، بی توجهی والدین به سالم سازی محیط روانی اجتماعی و فقدان روایط مناسب در بیشتر موارد، کودکان و نوجوانان را با کمبودهای عاطفی مواجه می سازد. لذا ریشه رفتارهای نابهنجار کودکان و نوجوانان انحرافات و بزهکاریها را باید در سنین اولیه کودکی و در میان خانواده جستجو کرد، به همین دلیل برای شناخت علت ناسازگاریهای کودکان و نوجوانان و پیدایش اختلائهای رفتاری، بیش از هر چیز آگاهی از وضعیت خانواده آنان ضرورت دارد (فراهانی، ۱۳۸۳).ارتباط با افراد دیگر یکی از مهارتهای اساسی عملکرد انسان است. افراد با ناتوانیهای هوشی مشکلات ارتباطی زیادی را تجربه می کنند. آنها در رشد زبان دچار تأخیر هستند و مشکلات ارتباطی آنها به شکلهای مختلفی در گفتار، خواندن و نوشتن ظاهر می شود (برای ۲۰۰۳).در خانواده های کودکان معلول، بیشترین فشار و دشواری در نگهداری کودک را مادر کودک تجربه می کند. با حضور کودک معلول در خانواده مادر دیگر قادر نیست، مانند قبل کارهایی مانند آماده کردن غذا، نظافت خانه، خرید، هفتگی و کمک در تکالیف مدرسه به فرزندان و سایر وظایف خود را به خوبی انجام دهد. ممکن است برای افراد دیگر خانواده سازگاری با فشارها و امور جدید که ناشی از وجود کودک معلول است بسیار مشکل باشد ( ادیب و سرشکی، ۱۳۸۰).مهارتهای ارتباطی در بستر تجربه ارتباط با اعضای خانواده، پدر، مادر، خواهر، برادر، دوستان و سایر افراد، به دست می آید و افرادی که ارتباط را در خانواده می آموزند، این امکان را دارند که از آموزش بهتری برخوردار شوند، چرا که الگوها و نقش ها در دسترس تر و کمتر تغییر پذیر هستند. یکی از عواملی که می تواند در ارزیابی ضعیف فرد از خودش تأثیر بگذارد، ضعف مهارتهای ارتباطی است. مهارتهای ارتباطی ضعیف، به ارتباط ضعیف با دیگران منجر خواهد شد و ضعف ارتباط با دیگران به شکست در ارتباط با حداقل به برآورده نشدن خواسته ها و آرزوهای ارتباطی فرد منجر می شود و تجربه ناکامی در ارتباط، عزت نفس فرد را کاهش می دهد (میر محمد صادقی، ۱۳۸۳).برنامه آموزش مهارهای ارتباطی توسط بوتوین (۱۹۷۷) طراحی شد؛ او و همکارانش از سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۵ در مورد تأثیر آموزش مهارتهای ارتباطی بر روی کاهش مصرف مواد و به بررسی پرداختند که نتایج کاهش ۴۰ تا ۸۰ درصدی سوء مصرف مواد را نشان می داد و بعد از آن آموزش مهارتهای ارتباطی در تجارت، رشد اعتماد به نفس، سلامت روان و غیره، به سرعت گسترش یافت (سلطانی، ۱۳۸۷). مادران دارای کودک عقب مانده ذهنی روابط اجتماعی محدودی دارند. وجود کودک عقب مانده در خانواده سازگاری مادران را دچار مشکل می کند. تحقیقات نشان داده است که سازگاری اجتماعی مادران دارای کودک عقب مانده ذهنی از مادران کودکان عادی کمتر است و این مادران مشکلات سازگاری بیشتری از خود نشان می دهند، بنابراین آموزش مهارتهای ارتباطی به مادران دارای کودک عقب مانده ذهنی ضروری است و به احتمال زیاد گام مؤثری در سازگاری اجتماعی مادران به شمار می رود.

اهمیت و ضرورت

امروزه یکی از مهمترین زمینه های مطرح شده در حیطه روان شناسی کودکان عقب مانده ذهنی مسایل مربوط به والدین و خانواده های این کودکان است. نقش والدین و خانواده در درمان و تعلیم و تربیت در درجه اول اهمیت تلقی می شود، نقشی که ناگهان فراگیر شده است ( مالامان و کافمن، ۱۳۸۶).وجود کودک عقب مانده ذهنی اثرات عمیقی بر نحوه ارتباط اعضای خانواده با هم و هر یک از آنها با کودک می گذارد و همین اثرات چنانکه به گونه منطقی و چاره جویانه حل نشود، ضایعات جبران ناپذیری پر والدین و سایر اعضای خانواده خصوصا کودک عقب مانده ذهنی وارد می کند. عامل هر گونه تفاهم و پذیرش و یا عدم تفاهم در اصل خود والدین می باشند. بنابراین نوع عکس العملی که پدر و مادر در مقابل عقب ماندگی ذهنی فرزندشان از خود بروز می دهند، در ایجاد جوی مساعد هم برای خود کودک و هم برای سایر افراد خانواده نقش بسیار حساسی را دارد (میلانی فر، ۱۳۸۴).استرس، معمولا زمانی ایجاد می شود که والدین با تولد کودک با نارسایی هوشی مواجه می شوند و سعی می کنند که با این مسأله سازگاری پیدا کنند. استرس، باعث بیماری های جسمی و روانی در والدین دارای کودک با نارسایی هوشی می شود (اولسون ، ۱۹۹۷). یکی از مهمترین شرایط برقراری سلامت روانی، وجود محیط خانوادگی سالم است؛ این محیط زندگی را می توان طوری تنظیم کرد که اگر در بهبود وضعیت اعضاء مؤثر نباشد، حداقل، موجب تخریب آنها نگردد. در جامعه ما، اعتقاد بر این است که حمایت از نظام اجتماعی، حمایت از همه اعضای آن می باشد (سیف نراقی، ۱۳۸۰).مادران دارای کودک عقب مانده ذهنی با توجه به ساختار شخصیتی خود بیشتر احساس گناه می کنند، که این مکانیزم باعث کسب اطلاعات بیشتر در زمینه ناتوانی و معلولیت فرزند و حمایت افراطی از کودکان معلول می شود . از طرفی چون مادران بیشتر وقت و انرژی خود را صرف کودک می کنند، بیشتر از پدران با همسایگان و اطرافیان و فامیل ارتباط دارند و بیشتر در موقعیت توضیح دادن در مورد وضعیت کودک خود قرار می گیرند. مادران بر اساس مسائل هیجانی و روابط خانوادگی و روابط اجتماعی واکنش نشان می دهند (رضازاده، ۱۳۷۹).امروزه چگونگی ارتباط والدین کودک به ویژه در زمینه آموزش و توانبخشی کودکان دارای نیازهای ویژه از اساسی ترین زمینه های پژوهشی است. متخصصان بر این باورند که خانواده در برنامه های مداخله و در تحول کودک معلول خود نقش بسزایی دارد. روابط خانوادگی مطلوب بستر مناسبی برای رشد اجتماعی محسوب می شود. محیط خانواده، نحوه تعامل والدین با یکدیگر و فرزندان، مهارتها و تواناییهای پدر و مادر مطلوب ترین زمینه برای حمایت های عاطفی، مشاوره خانوادگی، حمایت های اقتصادی، تبلور احساس تعلق، تقویت اعتماد به نفس و نشاط و آرامش در درون خانواده می شود و در سایه این گونه روابط کودکان مهارتها و تجارب ارزشمند اجتماعی را کسب می کنند ( ابراهیمی باغبانان، ۱۳۸۶).برای اداره کردن خانواده، ارتباط سالم از اهمیت زیادی برخوردار است. پدر یا مادر بودن می تواند برای زوجهایی که در مهارتهای ارتباطی از کفایت لازم برخوردارند، یکی از پاداش دهنده ترین و مسرت بخش ترین تجربه های زندگی باشد، اما زمانی که والدین بر مهارتهای لازم برای برقراری ارتباط صحیح و هماهنگی مسلط نیستند، تشویش، احساس بیگانگی و تنهایی ناشی از آن، هم برای آنان و هم برای کودکان به یک اندازه مخرب است (بولتون، ۱۳۸۳).متخصصان علوم رفتاری معتقدند که یکی از موثرترین برنامه هایی که به افراد کمک می کند تا زندگی بهتر و سالم تری داشته باشند برنامه آموزش مهارتهای ارتباطی است. هدف از این برنامه کمک به افراد جهت شناختن هر چه بهتر خود و برقراری روابط بین فردی مناسب و موثر و حل کردن هر چه بهتر مسایل و مشکلات افراد است و در سایه تأمین چنین هدفی توانایی های روانی – اجتماعی فرد افزایش پیدا می کند و با ارتقاء تواناییهای اجتماعی افراد یک جامعه می توان سطح بهداشت روان را در آن جامعه بالا برد و از بروز آسیب های اجتماعی جلوگیری کرد. محققان معتقدند؛ ارتباطات میان فردی اساس هویت و کمال انسان است و مبنای اولیه پیوند وی با دیگران را تشکیل می دهد و موجب شکوفایی و بهبود کیفیت روابط می شود. این در حالی است که ارتباطات غیر موثر مانع رشد و شکوفایی انسان می شود و برای روابط حکم سم را دارد و حتی روابط را تخریب می کند. ما درگیر ارتباطات می شویم تا هویت پیدا کنیم و با دیگران پیوند برقرار