رضا آهنی هستم، فارغ التحصیل روانشناسی بالینی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه تربیت معلم در سال ۱۳۸۸، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “بررسی اختلالات رفتاری در کودکان افراد سو مصرف کننده مواد” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه تربیت معلم

دنشکده روان شناسی و علوم تربیتی

پایان نامه جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد روان شناسی بالینی

عنوان:

بررسی اختلالات رفتاری در کودکان افراد سو مصرف کننده مواد

استاد راهنما:

دکتر ربابه نوری

استاد مشاور:

دکتر شهرام محمد خانی

پژوهشگر:

رضا آهنی

شهریور ۱۳۸۸

فهرست مطالب

عنوان

بیان مسأله

ضرورت و اهمیت پژوهش

سئوالات پژوهشی پژوهش

فرضیه ها

تعریف نظری مفاهیم و اصطلاحات

تعریف عملیاتی متغیرهای پژوهش

فصل دوم : پیشینه پژوهش

مقدمه

تعریف و واژه شناسی مواد مخدر

تعریف و مفهوم اعتیاد

اختلال های مربوط به مواد

ملاک های تشخیص (۲۰۰۰) IV – TR – DSM برای سوء مصرف مواد

ملاک های تشخیص و ایستگی (۲۰۰۰) IV – TR -DSM برای وابستگی مواد

خانواده

تأثیرات سوء مصرف مواد بر ساختار خانواده

تأثیرات سوء مصرف مواد بر کودکان

تاثیرات جسمی

تاثیرات رفتاری

تاثیرات اجتماعی

تأثیرات روانی – هیجانی

آزار و بدرفتاری

نقش خانواده در ابتلای فرزندان به سوء مصرف مواد و وابستگی به مواد

تاثیر مداخلات مبتنی بر خانواده در پیشگیری از سوء مصرف مواد و مشکلات  رفتاری

اختلالات رفتاری

سبب شناسی اختلالات رفتاری کودکان

دسته بندی اختلالات رفتاری کودکان

اختلال بیش فعالی – کمبود توجه

همه گیر شناسی

سبب شناسی

ملاک های تشخیصی

اختلال سلوک

همه گیر شناسی

سیب شناسی

ملاک های تشخیصی

اختلال بی اعتنایی مقابله ای

همه گیر شناسی سبب شناسی

ملاک های تشخیصی

اختلال اضطرابی کودکان

همه گیر شناسی

سیب شناسی

ملاک های تشخیصی

اختلال خلقی

همه گیر شناسی

سبب شناسی

ملاک های تشخیصی

مرور منایع پژوهشی

جمع بندی پژوهش های ذکر شده

فصل سوم: روش پژوهش

مقدمه

روش تحقیق

جامعه آماری

حجم نمونه

روش نمونه گیری

ابزار جمع آوری اطلاعات

پرسش نامه خصوصیات جمعیت شناختی

پرسش نامه علائم مرضی کودکان ۴-CSI

پایایی و اعتبار پرسش نامه علائم مرضی کودکان (۴-CSI)

نمره گذاری اختلالات روانی در پرسشنامه ۴-CSI

نحوه نمره گذاری اختلالات مورد بررسی در پژوهش حاضر

شیوه اجرای پژوهش

روش های تحلیل آماری داده ها

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل یافته ها

نتایج توصیفی

نتایج استتباطی

فصل پنجم : بحث در نتایج

بحث و نتیجه گیری

نتیجه گیری نهایی

محدودیت ها

پیشنهادها

منابع:

فهرست منابع فارسی

فهرست منابع انگلیسی

پیوست ها

چکیده

سوء مصرف مواد و وابستگی به مواد یکی از معضلات زیستی – روانی – اجتماعی است. با توجه به این که اعتیاد والدین اثر پایدار و آشکاری بر کودکان دارد. پژوهش حاضر به منظور بررسی میزان اختلالات رفتاری در کودکان افراد سوء مصرف کننده مواد و مقایسه آن با میزان این اختلالات در کودکان دارای والدین عادی انجام شده است.روش : ۹۳ کودک افراد سوء مصرف کننده مواد مراجعه کننده به مرکز متادون درمانی دولتی و خصوصی استان کردستان و گروه خانواده های نار نان (NARNON )این استان با ۹۳ کودک افراد عادی که از نظر برخی ویژگی های جمعیت شناختی همتا شده بودند، مقایسه شدند. از پرسش نامه ی علائم مرضی کودکان (۴-CSI) فرم والدین برای گردآوری داده ها استفاده گردید. داده های جمع آوری شده به کمک تحلیل واریانس دو طرفه (Tow – way ANOVA) تجزیه و تحلیل شد. یافته ها : کودکان افراد سوء مصرف کننده مواد در مقایسه با کودکان افراد عادی دارای میزان اختلال رفتاری بیشتری در ابعاد اختلالات بیش فعالی – کمبود توجه، بی اعتنایی مقابله ای، سلوک، اضطراب و افسردگی بودند. همچنین نتایج نشان داد اثر جنس بر اختلالات رفتاری در دو گروه تفاوت ندارد. اما اثر تعاملی اعتیاد و جنس در دو اختلال بیش فعالی . کمبود توجه و اختلال سلوک معنادار بود.نتیجه گیری: بین سوء مصرف مواد و الدین و اختلالات رفتاری کودکان رابطه وجود دارد و پسران افراد سوء مصرف کننده مواد در مقایسه با دختران آنان بیشتر دچار مشکلات رفتاری می شوند. بنابراین تحقیق حاضر ضرورت مداخله در سنین پایین، ضرورت تشخیص و درمان اختلالات دوران کودکی و ضرورت پیشگیری اولیه و ثانویه در خانواده های سوء مصرف کننده مواد را می رساند.

واژگان کلیدی: اختلالات رفتاری، کودکان، سوء مصرف مواد

مقدمه:

سوء مصرف مواد و وابستگی به مواد یکی از معضلات زیستی روانی- اجتماعی است (گالانتر ، ۲۰۰۶) که تمام کشورها بدون شک به نوعی با آن دست به گریبان هستند. این مشکل ته تنها فرد سوء مصرف کننده مواد بلکه کل سیستم خانواده را در بر می گیرد (پلک – اورن ، راهار و تیچمن ، ۲۰۰۸). خانواده مهم ترین و اصیل ترین نهاد در ساخت بنیادهای شخصیتی کودک و مهم ترین عامل در پی ریزی و چگونگی رشد شخصیت اوست. آداب، رسوم، ایده آل ها، نگرش ها و آرزوهای والدین و تربیت آنها در رفتار کودکان تاثیر فراوان دارد. کودک در خانه تجربیات فراوانی کسب می کند و در این محیط است که اخلاق، راه زندگی و فلسفه اجتماعی او شکل می گیرد. وی در تماس با دیگران به تدریج با این گونه امور آشنا می شود و مفاهیم خوب و بد، زشت و زیبا، درست و نادرست را یاد می گیرد. اگر محیط خانواده ناسالم و نامناسب و روش تربیت کودک نادرست باشد بی شک منشاء و سرچشمه بسیاری از انحرافات، کڑ رفتاری ها و اختلالات رفتاری وی خواهد شد (احمدوند، ۱۳۸۶).سوء مصرف مواد والدین اثر پایدار و آشکاری بر کودکان دارد (کاپلدی ، ۲۰۰۸) و برای هر خانواده ای که با آن درگیر است موقعیتی پیچیده است. از نتایج منفی سوء مصرف مواد والدین اثرات روانی اجتماعی آن بر کودکان است ( فالس – استوارت ، کلی ، فینچمن و گلدن ، لگسدن ، ۲۰۰۴). والدین آگاهانه با ناآگاهانه علت تعداد زیادی از مشکلات کودکان خود هستند و اعتیاد آنان می تواند منجر به کودک آزاری و غفلت از کودک شود ( ولمن و تمپلتن ،۲۰۰۷)فرزندان افراد سوء مصرف کننده مواد به طور معنی داری بیشتر از فرزندان خانواده های عادی دارای تشخیص اختلالات روان پزشکی، اختلال سلوک و شخصیت ضد اجتماعی هستند و مشکلات رفتاری بیشتری دارند. بیشتر احساس می کنند که از سوی والدین خود طرد می شوند و گرمی عاطفی کمتری در خانوده احساس می کند، و بیشتر از فرزندان خانواده های عادی با دوستانی که مصرف کننده مواد هستند در ارتباط اند (بارتو ، شوکیت ، لاجت ، جان و فرایبر گر ،۲۰۰۲)کودکان خانواده های مصرف کننده مواد سطح بالایی از علایم درون سازی (غمگینی، نگرانی، افسردگی )، برون سازی (پرخاشگری) (کلی و فالس – استوارت، ۲۰۰۴) و خشونت (پرتال رولدن ، گالرا و اوبرین ،۲۰۰۶) را تجربه می کنند. کودکان و نوجوانانی که در معرض خشونت اند و والدین مصرف کننده مواد با الکل دارند، در بالاترین خطر ابتلای به اختلالات روانی نیز هستند (هانسون و همکاران، ۲۰۰۶).بر فضای خانواده های سوء مصرف کننده مواد ، نوعی نگرانی و اضطراب دایمی مسایه افکنده است ( آفا بخشی، ۱۳۸۲). والدین این خانواده ها به طور معنی داری بیشتر از والدین عادی تشخیص های محورا از DSM – IV را دریافت می کنند (بارنو و همکاران، ۲۰۰۲) و مشکلات تحصیلی، بهداشتی بیشتری در کودکان آنان مشاهده می شود. عزت نفس پایین، انزوای اجتماعی، اجتناب از همسالان و خطر سوء مصرف از دیگر ویژگی کودکان خانواده سوء مصرف کننده مواد است (کاپلدی، ۲۰۰۸ الیور ، روس و ماترز ، ۲۰۰۰) در نتیجه کودکانی که در خانواده های سوء مصرف کننده مواد بزرگ می شوند، شیوع بالای از مشکلات رفتاری و هیجانی در آنان دیده میشود (داو ، هارنت ، استیج ، دادز ، ۲۰۰۰).

بیان مسئله

اختلالات رفتاری حاصل تعامل کودک با محیط اطراف وی است، بنابراین باید در رابطه با بافت خانواده، همسالان، مدرسه، خانه و جامعه مورد بررسی قرار گیرد. توجه به محیط اجتماعی – فرهنگی در درگت اختلالات رفتاری کودکان و نوجوانان از اهمیت ویژه ای برخوردار است، لذا باید به تعامل بین کودک و محیط فیزیکی و اجتماعی وی توجه شود (شمس اسفند آباد، صدرالسادات و امامی پور، ۱۳۸۳).در پیدایش اختلالات رفتاری عامل و احتی را نمی توان مسؤول دانست، بلکه انواعی از عوامل مربوط به والدین و الگوی خانواده، عوامل اجتماعی، فرهنگی، عوامل روانشناختی، عوامل زیستی و عوامل زمینه ساز و عوامل آشکار ساز در پیدایش آن سهیم هستند. برخی از عوامل خطرزا می توانند موجب گسترش اختلالات رفتاری شوند. عواملی که می توانند موجب گسترش اختلالات رفتاری شوند عبارت اند از: تجربه مشکلات عاطفی – اجتماعی مانند مشکلات والدین اتظبر استفاده از الکل با مواد مخدر)، فقر، محرومیت، بدرفتاری، طرد شدن، روابط ناسالم، اختلالات روانی والدین و یا مواجهه با رویدادهای آسیب زا (نیکا پوتا ، ۱۹۹۱)عوامل خانوادگی ظرفیت کودکان را در رویارویی با استرس با فشار های روانی تحت تاثیر قرار می دهد، داغدیدگی، جدایی، طلاق، منازعات زناشویی و اعتیاد والدین از جمله استرس های شناخته شده دوران کودکی هستند که سلامت روانی کودکان را تحت تاثیر قرار می دهند. اعتماد به مواد مخدر پیامدهای جدی بر کودکانی که در خانواده های سوء مصرف کننده مواد زندگی می کنند، دارد. مشکلات مالی، بهداشتی و هیجانی سبب تنش در درون خانواده می گردد که می تواند خود را به صورت کودک با همسر آزاری بروز دهد. معمولا والدین سوء مصرف کننده مواد در برآورده کردن نیاز های بدنی، ایجاد علاقه و حمایت هیجانی کودک خود ناتوان هستند و کودکان آنها از مشکلات مختلف بدنی، روانی، هیجانی رنج می برند. تداوم در اعتباد سبب انزوای خانواده می شود. کودکان و التین سوء مصرف کننده مواد، مشکلات سلامت روانی و جسمی بیشتری را تجربه می کنند (شمس اسفند آباد، صدرالسادات و امامی پور، ۱۳۸۳).برای مثال در خانواده مبتلا به مشکلات سوء مصرف مواد، کودکان آنان در مقایسه با کودکان خانواده های عادی دارای خطر بیشتری برای ابتلاء به بیش فعالی همراه با نقص توجه، اختلالات اضطرابی، اختلال سلوک و افسردگی و پرخاشگری هستند (فیتزجرالد ، سالیوان ، هام ، زوکر و بروکل ، ۱۹۹۳؛ مریکانگس ، دیر کر و زاتماری ، ۱۹۹۸؛ کلارک ، کرنلیوس و وود ، وانی یوکو ، ۲۰۰۴). نتایج نشان دهنده این است که ابتلاء به اختلالات روانی به طور خاص پیش بینی کننده مهمی برای کودکانی است که دارای والدین با سابقه سوء مصرف مواد هستند.تحقیقات متعددی نشان داده اند فرزندان خانواده هایی که وابستگی به مواد افیونی دارند از نظر اجتماعی اقتصادی در وضعیت پایین تری بوده، مشکلات تحصیلی، اجتماعی بیشتری دارند و کار کردهای خانوادگی آنان مختل تر است. همچنین، میزان آسیب های روانی در فرزندان وابستگان به مواد افیونی و مشکلات کار کردی آنان بیشتر از فرزندان خانواده های عادی است (وبلنز و همکاران، ۲۰۰۲؛ آقابخشی، ۱۳۸۲؛ شمس اسفند آباد، صدر السادات و امامی پور، ۱۳۸۳). این کودکان مواردی مانند، سطح بالای خشونت خانوادگی، غفلت، آزار های جسمی، کلامی و جنسی بد سرپر مستی، بی ثبانی والدین و هیجان های منفی (احساس گناه، ترس، عصبانیت، شرمندگی) را تجربه می کنند (کلاور و همکاران، ۱۹۹۹؛ هاربین و مورفی ، ۲۰۰۰؛ تونارد ،۲۰۰۲؛ کرول و تایلور ،۲۰۰۳؛ برنارد ومکگنسی ،۲۰۰۴ گورین ، ۲۰۰۴؛ ولمن واورفورد ، ۱۱۹۹۹ ولمن، ۲۰۰۴ نقل از ولمن و تمپلنت، ۲۰۰۷ء کا پلدی، ۲۰۰۸).پژوهش حاضر در این راستا و با هدف شناخت بیشتر کودکان خانواده های سوء مصرف کننده مواد و بررسی پاره ای از اختلالات رفتاری آنان انجام می شود. در این پژوهش کوشش میشود کودکان این خانواده ها با کودکان عادی در زمینه اختلال های رفتاری (بیش فعالی، اضطراب، افسردگی، اختلال بی اعتنایی به مقابله ای و اختلال سلوک مقایسه شوند.

ضرورت و اهمیت پژوهش

سوء مصرف مواد و وابستگی به مواد، به عنوان جدی ترین مساله اجتماعی در ایران، وجوه مختلف جامعه شناسی، روان شناسی، حقوقی، اقتصادی و سیاسی دارد. به اعتقاد صاحب نظران این مسئله زمینه ساز بسیاری از آسیب های اجتماعی و روانی است.بی تردید یکی از مهم ترین نهادهای جامعه، خانواده است. اهمیت خانواده از این رو است که نه تنها محیط مناسبی برای فرزندان است، بلکه وظیفه جامعه پذیری و تربیت نسل های آنی را نیز بر عهده دارد در حال حاضر خانواده ها با انواع آسیب های اجتماعی روانی روبرو هستند که یکی از تاثیر گذار ترین آن بر روی فرزندان، افراد سوء مصرف کننده مواد است.کودکان خانواده های سوء مصرف کننده مواد از نظر بیولوژیکی احتمال خطر بالاتری برای ابتلا به وابستگی به مواد مخدر و الکل دارند. از سوی دیگر به دلیل این که کودکان رفتارها و مهارت های سازشی را در محیط خانواده یاد می گیرند، در نتیجه کودکان والدین دارای سوء مصرف مواد ممکن است باد بگیرند که با ناملایمات و مشکلات زندگی به گونه ای که والدینشان فلا کنار می آمدند کنار بیایند (وندی ، فلتن ، اورا ، جوزف ، ۱۹۹۳؛ مک در موت ، ۱۹۸۴).پژوهش های متعدد که بر روی سوء مصرف کنندگان مواد در محیط های درمانی انجام شده است گزارش داده اند خطر ابتلا به اختلالات رفتاری، خطر الکلیسم و خطر سوء مصرف مواد در فرزندان این افراد بیشتر از افراد عادی است (کروگان ،۱۹۸۵؛ گفرور و همکاران، ۱۹۸۸؛ هیل و همکاران، ۱۹۷۷؛ میلر و همکاران، ۱۹۷۷، میرین و همکاران، ۱۹۸۸، ۱۹۹۱ ؛ رانساویل و همکاران، ۱۹۹۱، نقل از مریکانگس و همکاران، ۱۹۹۸). بنابراین این کودکان هم در ریسک خطر بیشتر برای اختلالات رفتاری، هم در ریسک خطر بیشتر برای اعتیاد بوده و این ضرورت شناسایی مشکلات آنان را می رساند.ضرورت دیگر انجام طرح حاضر، از آن جایی است که جمع آوری اطلاعات برای تدوین برنامه های پیشگیری جهت ارائه مداخلات مبتنی بر خانواده برای پیشگیری از ابتلای فرزندان خانواده های سوء مصرف کننده به مشکلات رفتاری و اعتیاد، نوعی پیشگیری اختصاصی محسوب می شود. از آن جایی که فرزندان خانواده های سوء مصرف کننده مواد، در خطر بالای ابتلای به این بیماری ها قرار دارند، نیاز آنان به مداخلات خاص پیشگیرانه بسیار بیشتر از کودکان و نوجوانانی است که در خانواده های معمولی زندگی می کنند. این در حالی است که علاوه بر نبود یافته های مستند در کشور و بی توجهی به این موضوعات، برنامه پیشگیری اختصاصی که به این گروه از افراد در معرض خطر بالا بپردازد، وجود ندارد.از طرف دیگر بالا بودن جمعیت خانواده های سوء مصرف کننده مواد دارای فرزند، نباز شدیدی را برای مدخلات آینده ایجاد می کند و ضرورت جلوگیری از صرف هزینه زیادی که در آینده برای درمان افراد سوء مصرف کننده مواد و خانواده آنان پیش می آید را می رساند.بنابرین بررسی وضعیت سلامت کودکانی که در محیط های خانوادگی این چنین به سر می برند مهم ترین اقدام برای پیشگیری از اختلالات آنان محسوب میشود و ضرورت مداخله در ستین پایین، ضرورت تشخیص و درمان اختلالات دوران کودکی و ضرورت پیشگیری اولیه و ثانویه را می رساند.

سوالات پژوهش:

سئوال ۱) آیا میزان اختلالات رفتاری ( اختلال بیش فعالی . کمبود توجه، اختلال سلوک، اختلال بی اعتنایی مقابله ای، اضطراب فراگیر، اختلالات خلقی در کودکان افراد سوء مصرف کننده مواد بیشتر از کودکان افراد عادی است؟

سئوال ۲) آیا در ارتباط با اختلالات رفتاری کودکان افراد سوء مصرف کننده مواد، عامل جنسیت کودکان نقش تعدیل کننده ای دارد؟

فرضیه ها : فرضیه ۱: میزان علائم بیش فعالی و کمبود توجه کودکان افراد سوء مصرف کننده مواد بیشتر از کودکان افراد عادی است.

فرضیه ۲: میزان علائم بی اعتنایی مفایلهای کودکان افراد سوء مصرف کننده مواد بیشتر از کودکان افراد عادی است.

فرضیه ۳: میزان علائم اختلال سلوک کودکان افراد سوء مصرف کننده مواد بیشتر از کودکان افراد عادی است.

فرضیه ۴: میزان علائم اضطراب فراگیر کودکان افراد سوء مصرف کننده مواد بیشتر از کودکان افراد عادی است.

فرضیه ۵: میزان علائم افسردگی اساسی کودکان افراد سوء مصرف کننده مواد بیشتر از کودکان افراد عادی است.

فرضیه ۶: میزان علائم افسرده خویی کودکان افراد سوء مصرف کننده مواد بیشتر از کودکان افراد عادی است

تعاریف مفهومی و عملیاتی پژوهش

در بحث های علمی و در مکالمات روزمره وازه ها و اصطلاحاتی مورد استفاده قرار می گیرد که معانی آنها واضح نیست و با معانی گوناگونی از آنها برداشت می شود. بنابراین ضرورت دارد برای برداشت واحد از واژه های کلیدی مورد استفاده در فرایند تحقیق، در ابتدا به تعریف مورد نظر از این واژها پرداخته شود. واژه ها و اصطلاحات مورد تعریق در این تحقیق عبارتند از:

سو مصرف مواد: بر اساس نسخه تجدید نظر شده چهارم نظام نامه تشخیصی بیماری های