زهرا ودادیان هستم، فارغ التحصیل روانشناسی بالینی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد در سال ۱۳۹۰، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “اثر بخشی گروه درمانی چند خانواده ای بر حل تعارض والدین و نوجوانان و کاهش مشکلات رفتاری” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه فردوسی مشهد

دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی

جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روان شناسی بالینی

عنوان:

اثر بخشی گروه درمانی چند خانواده ای بر حل تعارض والدین و نوجوانان و کاهش مشکلات رفتاری فرزندان

استاد راهنما:

دکتر قنبری

استاد مشاور:

دکتر مشهدی

نگارش:

زهرا ودادیان

بهار ۱۳۹۰

چکیده پژوهش

پژوهش حاضر به منظور بررسی اثربخشی گروه درمانی چند خانواده ای بر حل تعارض والدین و نوجوانان و کاهش مشکلات رفتاری فرزندان انجام شد. روش تحقیق از نوع شبه آزمایشی با پیش آزمون، پس آزمون با گروه گواه و اندازه گیری مکرر بود نمونه پژوهش، شامل ۲۵ نوجوان دختر ۱۴ – ۱۵ ساله به همراه والدینشان بودند که بصورت داوطلب از میان دیگر نوجوانان مراجعه کننده به کلینیک های روانشناختی نواحی ۴ و ۶ آموزش و پرورش مشهد انتخاب شدند. در این پژوهش به منظور جمع آوری داده های اولیه از مصاحبه بالینی استفاده شد. جهت سنجش میزان تعارضات از مقباس رتبه بندی والد کودک (PCRS)، برای ارزیابی مشکلات رفتاری نوجوانان از برگه خودسنجی نوجوان (YSR’) و برای برآورد سطح پرخاشگری نوجوانان از پرسشنامه پرخاشگری باس و پری (AQ) استفاده شد. عملکرد خانواده ها نیز بوسیله پرسشنامه سنجش عملکرد خانواده (FAD’) مورد ارزیابی قرار گرفت. تحلیل واریانس با اندازه گیری مکرر و آزمون تعقیبی LSD برای مقایسه میانگین ها مورد استفاده قرار گرفت. نتایج حاکی از اثربخشی گروه درمانی در کاهش تعارضات میان والدین و فرزندان نوجوانشان بود( ۰۵ / ۰>P)، بهبود پاسخ دهی عاطفی در تعاملات درون خانوادگی آزمودنی ها نیز مشاهده شد اما با وجود مشاهده تفاوت میانگین گروه ها در سه مرحله آزمون پیش آزمون، پس آزمون و پیگیری) در مقیاس برونی سازی در پرسشنامه خود سنجی نوجوان، مقیاس پاسخدهی عاطفی در پرسشنامه سنجش عملکرد خانواده و ثمرات حاصل از پرسشنامه پرخاشگری، این تفاوت ها به لحاظ آماری معنادار ثبودند( ۰۵/ ۰<P).

کلیدواژه ها: گروه درمانی چند خانواده ای، تعارف والا نوجوان، مشکلات رفتاری، نوجوان

فصل اول:

طرح مسئله:

خانواده ها در طول تاریخ همواره در تغیر بوده اند. در جوامع گذشته اغلب، خانواده ها به صورت گسترده و متشکل از گروهی از افراد بوده اند که خود را خویشاوند یکدیگر می دانستند. در این جوامع همه اجزای فرهنگ، بخشی از بدنه فرهنگ عمومی به حساب می آمدند اما به تدریج با صنعتی شدن جامعه و تحولات شناختی، جمعیتی و تسلی، بینش های گذشته در هم شکستند و هنجار های غالب گذشته را به چالش کشیدند (معبد فر، ۱۳۸۳)تحریکات محیطی، وجود نهاد های متعال رقابتی جامعه پذیری مثل مدرسه، همسالان، مؤسسات جوانان و رسانه ها، تفاوت ها و تضاد های بالقوه عمیقی در ارزش ها و ایده آل های افراد پدید آوردند و نسل یکپارچه، انسجام یافته و مقاوم در برابر تغییر والدین را در برابر جوانانی قرار دادند که در جامعه ای با قالب های فرهنگی جدید و متنوع و شاید متضاد با گذشته پرورش یافته بودند. بدین گونه شکافی میان دو نسل ایجاد شد که موجب گشت تا والدین و فرزندان از احساسات، اندیشه هاء تفریحات، آمال و ایده آل های فرزندان و والدین خود فاصله بگیرند و به تبع آن تعاملات میان این دو نسل کاهش یافت. این عدم ارتباط اعضای خانواده با هم و مسکوت گذاشتن یکدیگر و درون ریزی مسائل شخصی و خانوادگی، به پرورش احساس تنهایی و کناره گیری اعضا از یکدیگر و ایجاد احساس از خود بیگانگی و پوچی و رشاد رفتارهای مخرب آنها کمک کرد (گیلسا و مالتبیت، ۲۰۰۴).مشکلات رفتاری نوجوانان مشکلات جدی فراگیر و هزینه بری هستند. مراجعه با این مشکلات، نیمی از ارجاعات نوجوانان به مراکز روانشناختی را شامل می گردد. با این وجود بافتن یک روش درمانی مناسب برای نوجوانان، یکی از عمده ترین مشکلات در رواندرمانی است. شکست تلاش های رواندرمانی فردی در رابطه با افراد در این مقطع ستی به دفعات زیاد گزارش شده است. امروزه بیشتر پژوهشگران از درمان های گروهی نوجوانان بعنوان درمان منتخب این دوره ستی حمایت می کنند (یل، ۱۹۶۱). پیشینه پژوهشی مداخلات درمانی نیز از اثربخشی و قابلیت های نظام های خانواده درمانی (پینساف و وین ۱۹۵۵؛ شیدایش و همکاران، ۱۹۹۳) و درمان گروهی (به نقل از بل، ۱۹۶۱) حمایت می کند. شلف و دیاموند (۲۰۰۵) ارتباط میان اتحاد درمانی میان خانواده و نوجوان را بر نتایج درمانی خانواده درمانی چنان معادی روزی ۶۵ نوجوان معتاد بررسی کردند. نتایج، اثر مثبت اتحاد درمانی والدین در فرایند درمان با درمانگر و نوجوان را بر نتایج خانواده درمانی نشان داد. این دو پژوهشگر در مطالعه خود دریافتند اتحاد نوجوان در اوایل درمان پیش بین خوبی برای مصرف موارد و علائم وابستگی بعد از درمان است. زمانی که خانواده وارد درمان می شود، این تأثیر بسیار بیشتر می شود. میزان اتحاد درمانی نوجوان در فرایند درمان به اتحاد والدین در درمان بستگی دارد. شاید به این علت که زمانی که والدین بر سر اهداف و فرایند درمان با درمانگر به توافق می رسند، بیشتر به مسیری که نوجوان می پیماید توجه نشان داده و او را حمایت می کنند و همین عملکرد روزانه نوجوان در مسیر بهبود را به شکل مطلوب متأثر می سازد.خانواده نخستین نظامی است که کودک در آن قرار می گیرد؛ نظامی که در آن اعضا ارتباط متقابل دارند و بر یکدیگر تأثیر می گذارند. خانواده بعنوان واحد عاطفی- اجتماعی، کانون رشد و تکامل، التیام بخشی، تحول و تغییر، آسیب ها و عوارضی است که هم، بستر شکوفایی و هم فرو نشانی آن، روابط میان اعضایش می باشد. عنصر هسته ای در یک تعامل سالم، برقراری یک رابطه اثر بخش است که به ایجاد رفتار های مطلوب که منجر به ایجاد تعاملی رضایت بخش و شاد می شود، کمک می کند. بنابرین ارتباطات اثر بخش در خانواده، شالوده انسجام و ثبات آن خانواده محسوب می شود (آسونی بار و اولوونیر جوآروا، ۲۰۰۶)، در یک خانواده، ارتباط بین والدین و فرزندان در اوایل کود کی اغلب با امر و نهی ها و قوانین ارائه شده از جانب والدین تعریف می شود. بتدریج که کودک بزرگ تر می شود این الگوی ارتباطی، بجای قدرت تحت تأثیر تشویق ها قرار می گیرد. زمانی که کودک وارد دوره نوجوانی می شود، ارتباطات خانوادگی بکلی دگرگون شده و شکل جد یادی به خود می گیرند. نوجوان اظهار نظر می کند، از افکار، عقاید و اعمال اعضای خانواده انتقاد می کند. با مظاهر قدرت در خانواده – اغلب والدین – به مخالفت برمی خیزد نوجوان در جستجوی فردیت و خود مختاری و ایجاد یک هویت مستقل برای خود است. او خود را فردی رشد یافته در نظر می گیرد که توانایی تصمیم گیری در مسائل شخصی خود را دارد اما در دنیایی زندگی می کند که تحت کنترل بزرگسالان است(اکوی ، ۱۹۹۲ به نقل از آسونی بار و اولوونیرجوآروا ، ۲۰۰۶). والدین، نوجوان را هنوز به عنوان یک کودک می شناسند و خود نوجوان می پندارد که بزرگ شده است و مطالب آزادی های بیشتری در مقایسه با قبل است. والدین از فرزند نوجوان خود انتظار دارند که دوران نوجوانی را به آهستگی طی کند، در حالیکه نوجوان تمایل به تسریع آن دارد. همین تغییرات انتظارات فرزند – والدین از یکدیگر در این دوران، منبع مهم تعارض و تضاد در خانواده می شود نوجوان به سمت همسالان گرایش پیدا کرده و از والدین فاصله می گیرد و معمولا نسبت به معلمان و والدین بدبین می شود. ایجاد ارتباط میان اعضای خانواده بصورت تعاملات عاطفی و گفتگو و سعی در افزایش آن، می تواند محیطی هماهنگ و آرامش بخش را برای همه اعضا بوجود آورد که در نهایت به سلامت روان و آرامش خاطر افراد منجر شود. این امر موجب می شود تا تعاملات چرخه ای از پاسخ های رفتاری در میان افراد بوجود آید (شرفی، ۱۳۷۲).تحقیق حاضر در نظر دارد تا اثربخشی گروه درمانی چند خانواده ای را بر حل تعارضات والدین و فرزندان مورد بررسی قرار دهد. با توجه به اینکه در ایران مطالعات محدودی در زمینه مشکلات رفتاری نوجوان صورت گرفته که اغلب متمرکز بر توصیف و ریشه یابی مشکلات رایج در دوران نوجوانی بوده اند، لذا اتخاذ رویکردی که به بررسی توأم دو روش خانواده درمانی و گروه درمانی می پردازد. می تواند در اصلاح تعاملات میان والدین و فرزندان و بهبود مشکلات رفتاری نوجوانان مؤثر واقع گردد. این پژوهش در نظر دارد اثربخشی این درمان را به عنوان فاکتور پیش گیری کننده از بروز مشکلات جدی روانشناختی بررسی نماید. با در نظر داشتن این مطلب که علی رغم پژوهش های متعدد انجام گرفته در حوزه خانواده، هنوز خانواده درمانی به شکل منحصر بفرد آن در ایران جای خود را پیدا نکرده است، پرداختن به این موضوع می تواند بعنوان درمان مکمل در بسیاری شرایط بالینی مسیر را برای کار روی رویکردهای خانواده هموار سازد.

فرضیه های پژوهش

فرضیه های اصلی پژوهش:

گروه درمانی چند خانواده ای تأثیر معناداری بر حل تعارضات والدین و فرزندان دارد.

گروه درمانی چند خانواده ای تأثیر معناداری بر کاهش مشکلات رفتاری فرزندان دارد.

فرضیه های فرعی پژوهش

گروه درمانی چند خانواده ای تأثیر معناداری در کاهش پرخاشگری در نوجوانان دارد.

گروه درمانی چند خانواده ای تأثیر معناداری بر افزایش عملکرد خانواده دارد.

گروه درمانی چند خانواده ای تأثیر معناداری بر عملکرد تحصیلی نوجوانان دارد.

اهداف پژوهش

اهداف اصلی:

۱٫بررسی میزان اثر بخشی گروه درمانی چند خانواده ای بر حل تعارضات والدین و فرزندان.

۲. بررسی میزان اثربخشی گروه درمانی چند خانواده ای بر کاهش مشکلات رفتاری فرزندان

اهداف فرعی:

۱٫­بررسی اثربخشی گروه درمانی چند خانواده ای بر کاهش احساس خشم در نوجوانان

۲. بررسی اثربخشی گروه درمانی چند خانواده ای بر افزایش عملکرد کلی خانواده

۳. بررسی اثربخشی گروه درمانی چند خانواده ای بر بهبود عملکرد تحصیلی نوجوانان

ضرورت پژوهش

دوران نوجوانی یکی از مهمترین دوران های زندگی فرد است. ورود به این مرحله نوین، اغلب نوجوان را با مشکلاتی دست به گریبان می سازد. اگر عوامل مؤثر بر شخصیت شکل یافته به گونه ای باشد که در هویت بابی، او را یاری دهند، مسائل حاد بروز نخواهند کرد اما اگر این عوامل بحران را تشدید نمایند، نوجوان مستعد و آسیب پذیر، به سوی ناهنجاری ها و بزهکاری رانده خواهد شد (مدانلو، حقانی و جعفر پور، ۱۳۸۰). این مهم، ضرورت خدمات جامع پیشگیرانه را قبل از بروز مشکل، به هنگام آغاز مشکل و پس از شدت یافتن مشکل به جهت جلوگیری از صدمات بیشتر تعبین می کند.پیش از دهه ۱۹۷۰ ادبیات تجربی نظام متالی در حوزه خانواده و نوجوان وجود نداشت. پیش از این زمان موضوعاتی پراکنده و کلی در برخی مقالات و پایان نامه های نظری دیده می شود اما امروزه وضعیت دانش پایه ما به شکل قابل توجهی تغییر کرده است. در واقع امروزه می توان گفت به بسیاری سؤالات در حوزه خانواده و نوجوان پاسخ گفته شده است (استینبرگ، ۲۰۰۱). ( نگاه کنید به برانجی و همکاران ، ۲۰۰۹ء مدسن و کالینز، ۲۰۰۸: کارد و همکاران ، ۲۰۰۶؛ گازمن و همکاران ، ۲۰۰۴ آلیسون، ۲۰۰۰ء دانگن و همکاران، ۱۹۹۹). همچنین در سال های اخیر مطالعه روی تعاملات و الله – نوجوان همیشه در پژوهش های مربوط به خانواده و نوجوان حضوری پایدار داشته و در مجلات علمی و حوزه سلامت روان، بخشی را به خود اختصاص داده است. برای مثال در طی ۱۰ سال گذشته ۲۸ % مقالات منتشر شده در مجله “پزوهش در باب نوجوانی” به تعاملات خانوادگی اختصاص داشته است و تمامی مقالات منتشر شده در مجله “رشد کودک ” و “روانشناسی رشد ” بطور میانگین، ۳۴ % از تمرکز خود را به تعاملات میان والد- فرزند اختصاص داده اند که این میزان، دو برابر توجه به تعاملات نوجوان با همسالان خود در همین مجلات می باشد (استینبرگ، ۲۰۰۱). در ایران نیز به ویژه در سال های اخیر تا حدی به تعاملات والد- نوجوان و اهمیت این رابطه در چگونگی گذران مسائل مربوط به دوران نوجوانی پرداخته شده است. (برای مثال نگاه کنید به گیتی پسند، آرین و کرمی، ۱۳۸۷؛ رحمتی و لطفی، ۱۳۸۷ مرادی و ثنایی، ۱۳۸۵ و کلدی و جمشیدی، ۱۳۸۴). با این وجود همچنان که در ادبیات پژوهشی در ایران مشاهده می شود، در گیر ساختن خانواده ها در فرایند درمان و استفاده از رویکردهای خانواده درمانی، که در پژوهش های مربوط به کودک و نوجوان و نه در حوزه درمان – بطور کلی – معمول نشده است. در تمامی پژوهش های تجربی انجام گرفته در حوزه تعاملات والد – نوجوان، نوجوان به تنهایی یا همانطور که در پژوهش یکتاش، ثنایی و کدیور (۱۳۸۴) با عنوان ” اثر گروه های مواجهه ای در حل تعارض مادرها و دخترهای ۱۵ و ۱۶ ساله تهران گزارش شده است، نوجوان به همراه مادر در جلسات حضور یافته اند و رویکردی آموزشی را تجربه کرده اند. هیچیک از پژوهش ها به اهمیت تعاملات اعضای خانواده با یکدیگر که فضای کلی خانواده را شکل می دهند توجه نداشته و نقش کیفیت تعامل با پدر را در بهبود عملکرد کودک و نوجوان برجسته ساخته اند. در پژوهش حاضر رویکرد گروه درمانی با چند خانواده با استفاده از مزایای گروه درمانی و خانواده درمانی بصورت توأمان و با درگیر ساختن پدران در کنار مادرها در کار با نوجوان و تمرکز بر اصلاح روابط بین والدین و نوجوانانشان، این خلاء را پر کرده است. با وجود اینکه در سال های اخیر این رویکرد بعنوان درمان معمول در حوزه کار با خانواده و نوجوان شناخته شده است. تاکنون اثر بخشی آن در حل تعارضات والدین و نوجوانان مورد بررسی قرار نگرفته است.پژوهش حاضر قصد دارد اثربخشی این رویکرد را در کاهش مشکلات موجود در تعاملات والدین و فرزندان که می تواند زمینه ساز اصلی در شدت یافتن ناهنجاری های رفتاری در این دوران باشد (برای مثال نگاه کنید به کریشنان، ۲۰۰۴ء دیاموند و شلف، ۲۰۰۵ کاروار و همکاران ، ۶۲۰۰۶ زیونگ، توپکامپی و رتینگ ، ۲۰۰۸؛ برانچی و همکاران، ۲۰۰۹) مورد مطالعه قرار داده و بررسی نماید که آیا این رویکرد بواسطه کاهش تعارضات والد – نوجوان می تواند از تشدید مشکلات رفتاری و تبدیل شدن آن به اختلال پیشگیری نماید.

تعریف مفهومی و عملیاتی متغیر ها

تعریف مفهومی: گروه درمانی چند خانواده ای شامل درمان چندین خانواده بطور دسته جمعی در جلسات درمانی با زمان بندی منظم می باشد. در این درمان درمانگرا با درمانگران) به عنوان تسهیل گر فعال در گروه، جهت تشویق و ارتقای ارتباط ها، باز سازی الگو های تعاملی خانواده ها و ارائه پیشش نسبت به مشکلات در گروه عمل می کند ( آلیسی و کورتومر جینز ، ۱۹۹۷).

تعریف عملبانی: در پژوهش حاضر منظور از گروه درمانی چند خانواده ای، شیوه مداخله ای است که طرح آن در پیوست، ارائه شده است.

تعریف مفهومی : تعارض، تعاملی است ناراحت کننده بین دو نفری که تمایل با توانایی گوئی کردن به ناراحتی های یکدیگر را ندار شاد. حالتی از جدایی و تتشی که فشار روانی زیادی را ایجاد می کند و احساسات و هیجانات منفی را در طرفین موجب می شود (کلنسی، گالوتا و آدامز، ۱۹۸۵؛ دمو ، ۱۹۹۱؛ کتز، کرامر و گاتمن ، ۱۹۹۲ به نقل از کریشنان، ۲۰۰۴).

تعریف عملیاتی: منظور از تعارضات و الالدین و نوجوانان در پژوهش حاضر، ثمره ای است که از مقیاس رتبه بندی والد – فرزند با دست می آید.

تعریف مفهومی: مشکلات رفتاری به مشکلاتی اطلاق می شود که نوجوانان معمولا در مواجهه با مؤلفه های همسالان، والدین، وظایف تحصیلی، مسائل اجتماعی و مسائل شخصی با آن روبرو می شوند. اینگونه مشکلات لزوما در زمره اختلالات رفتاری قرار نمی گیرند بلکه مشکلاتی هستند که نوجوانان در مواجهه با آن ها نیازمند راهنمایی و حمایت هستند (انیسی و همکاران، ۱۳۸۶).

تعریف عملبانی: در این پژوهش، مشکلات رفتاری به نمرات بدست آمده در مقیاس خودسنجی نوجوان( YSR)، نظام مبتنی بر تجربه آخنباخ اطلاق می شود.

تعریف مفهومی : عبارت نوجوان به پهنه سال هایی اطلاق می شود که کودک بتدریج استقلال پیدا می کند، آموزش های لازم را پشت سر می گذارد و یادگیری مهارت های لازم برای زندگی در دنیای بزرگسالان را تجربه می کند. این دوران با استقلال کامل فرد و عهده دار شدن شغل، پایان می پذیرد (لیسر، نیکوترا و جنسون، ۲۰۱۰).

تعریف عملیاتی: در پژوهش حاضر، منظور از نوجوان، دانش آموزان دختری هستند که در اواسط نوجوانی، یعنی سنین بین ۱۴-۱۵ سالگی قرار دارند.