سمانه صفائیان هستم، فارغ التحصیل روانشناسی عمومی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت در سال ۱۳۹۲، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “مقایسه فرآیند و محتوای خانواده، مهارت های اجتماعی و اختلالات رفتاری بین کودکان تک فرزند و بیش از دو فرزند پیش دبستانی” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه آزاد اسلامی

واحد مرودشت

دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی

پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته روان شناسی عمومی

عنوان:

مقایسه فرآیند و محتوای خانواده، مهارت های اجتماعی و اختلالات رفتاری بین کودکان تک فرزند و بیش از دو فرزند پیش دبستانی

استاد راهنما:

دکتر محمد خیر

استاد مشاور:

دکتر آذرمیدخت رضایی

نگارش:

سمانه صفائیان

تابستان ۱۳۹۲

فهرست مطالب

عنوان

چکیده

فصل اول: کلیات تحقیق

مقدمه

بیان مسأله

اهمیت و ضرورت پژوهش

اهداف پژوهش

فرضیه های پژوهش

تعاریف نظری متغیرها

فرایند و محتوای خانواده

مهارت های اجتماعی

اختلالات رفتاری

تک فرزندی و بیش از دو فرزندی

تعاریف عملیاتی متغیرها

فرایند محتوای خانواده

مهارت های اجتماعی

اختلالات رفتاری

تک فرزندی و بیش از دو فرزندی

فصل دوم: ادبیات و پیشینه پژوهش

الف – مبانی نظری

خانواده و تعریف خانواده

جایگاه خانواده

نیاز های خانواده

تفاوت در خانواده ها

تفاوتهای شیوه فرزند پروری در طبقات گوناگون

مدل فراید و محتوای خانواده

فرایند های خانواده

محتوای خانواده

بافت اجتماعی خانواده

گونه شناسی خانواده در مدل فرایند و محتوای خانواده

مهارت های اجتماعی

تعاریف مهارت اجتماعی

نظریه پیاژه

نظریه شناخت اجتماعی

نظریه ساختار گرایی

نظریه شناختی- اجتماعی بندورا

نظریه یادگیری رائر

عوامل مؤثر در اجتماعی شدن

فواید آموزش مهارت های اجتماعی

اختلالات رفتاری

تعاریف اختلالات رفتاری

پرخاشگری

دلایل رفتار پرخاشگرانه

اضطراب

گوشه گیری اجتماعی

اختلال های کرداری

وسواس- اجبار

رفتارهای نامناسب و ناپخته

رفتار و اختلالات رفتاری از دیدگاه مکاتب مختلف

دیدگاه زیست شناختی

دیدگاه رفتارگرایی

دیدگاه روانکاوی

دیدگاه شناخت گرایی

دیدگاه بوم شناختی

دیدگاه کارن هورنای

گروه بندی اختلالات رفتاری

عوامل مؤثر در بروز اختلالات رفتاری

تک فرزندی و کودکان دارای خواهر و برادر

جایگاه سنی کودک در خانواده

روابط خواهر و برادرها

نداشتن خواهر و برادر

مزایای نداشتن خواهر و برادر

خطرهای نداشتن خواهر و برادر

تغییرات ایجاد شده در روابط مادر فرزند بعد از تولد تولد فرزند جدید

تک فرزندی

تک فرزندی در چین

ویژگی های تک فرزندان

وابستگی و پیوند

گرایش به تنهایی

تلاش برای شبیه شدن به والدین

احساس برابری یا بزرگسالان

شکل گیری هویت

ترتیب تولد از نظر آدلر

ب – پیشینه پژوهش

فرایند و محتوای خانواده و مهارت های اجتماعی

فرایند و محتوای خانواده و اختلالات رفتاری

مهارت های اجتماعی و اختلالات رفتاری

مهارت های اجتماعی، اختلالات رفتاری و تک فرزندی و چند فرزندی

ج- جمع بندی

فصل سوم: روش اجرای تحقیق

روش تحقیق

جامعه آماری، حجم نمونه در روش نمونه گیری

روش اجرای پژوهش

ابزار جمع آوری داده ها

روش تجزیه و تحلیل داده ها

ملاحظات اخلاقی

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها

داده های توصیفی

داده های استنباطی

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات

خلاصه پژوهش

بحث و تبیین یافته ها

نتیجه گیری

محدودیت های پژوهش

پیشنهادات پژوهش

منابع و مآخذ

فهرست منابع فارسی

فهرست منابع انگلیسی

پیوست ها

پیوست الف – پرسشنامه فرایند و محتوای خانواده

پیوست ب – پرسشنامه اختلالات رفتاری کودکان

چکیده انگلیسی

چکیده

هدف کلی پژوهش حاضر تبین تفاوت فرایند و محتوای خانواده، مهارتهای اجتماعی و اختلالات رفتاری بین کودکان تک فرزند و بیش از دو فرزند پیش دبستانی بود. گروه نمونه شامل ۲۰۰ کودک دختر و پسر (۱۰۰ تک فرزند و ۱۰۰ بیش از دو فرزند) بود که در سال تحصیلی ۹۲-۹۱ در ۱۳۸ واحد آموزشی پیش دبستانی در شهر شیراز شاغل به تحصیل بودند. نمونه مورد نظر به شیوه نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند. ابزار مورد استفاده در پژوهش شامل پرسشنامه فرایند و محتوای خانواده، پرسشنامه مهارتهای اجتماعی (SSRS) و پرسشنامه اختلالات رفتاری کودکان (CBCL) بود که توسط والدین کودکان تکمیل شدند. روایی و پایایی این پرسشنامه ها توسط محققین داخلی مورد ارزیابی قرار گرفت که نتایج حاکی از روایی و پایایی بالای این پرسشنامه ها بود. پس از تجزیه و تحلیل داده ها به روش آماری t مستقل این نتایج بدست آمد که بین فرایند و محتوای خانواده، مهارت های اجتماعی و اختلالات رفتاری کودکان تک فرزند و بیش از دو فرزند تفاوت معناداری وجود ندارد. نتایج بدست آمده با توجه به مبانی نظری و تحقیقات پیشین مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

واژه های کلیدی: فرایند و محتوای خانواده، مهارتهای اجتماعی، اختلالات رفتاری، تک فرزند، بیش از دو فرزند.

مقدمه:

خانواده به عنوان اولین آموزشگاه بشری، بیشترین تأثیر را در درجه اول بر چگونگی شکل گیری شخصیت روانی – اجتماعی و فرهنگی کودکان دارد و در درجه دوم به صورت غیر مستقیم جامعه را متأثر از نوع روابط و فرهنگ خود می کند. نوع خانواده و روابط میان نقش های مختلف موجود در آن، منجر به بروز رفتارهای متفاوت از سوی فرزندان می شود خانواده مناسب ترین نظام برای تأمین نیازهای مادی، روانی و معنوی بشر بوده و بهترین بستر را برای تأمین امنیت و آرامش روانی اعضاء پرورش نسل جدید و اجتماعی کردن کودکان و نیز برآورده ساختن نیازهای عاطفی افراد فراهم نموده است.یکی از مدل های نظری در گونه شناسی خانواده، مدل تظری بافت نگر فرایند و محتوای خانواده می باشد. مهم ترین مفروضه در مدل فرایند و محتوا اشاره به این موضوع دارد که خانواده هایی که از کیفیت فرایندی و محتوایی مناسبی برخوردارند، دارای عملکرد و پیامدهای روانشناختی مناسب تری در مقایسه با دیگر خانواده ها می باشند (سامانی، خیر و صداقت، ۱۳۸۹).انسان موجودی است اجتماعی و ادامه زندگی به صورت انفرادی برای او تقریبا غیر ممکن است. انسان به محل تولد و با دریافت نخستین احساس، خود را در رابطه با دیگران می بیند، هر چند این ارتباط در ابتدا محدود است و در سطح خانواده انجام می شود اما با رشد طبیعی به ناچار خود را در محبعد وسیعتر و شلوغ شهری می بپتال، دوستان، همکلاسان، معلمان و کل جامعه بشری، افرادی هستند که در تعامل با انسان ها قرار دارند. انسان چه بخواهد چه نخواهد مجبور به رابطه با اجتماع است. انسان از لحاظ روانی به برقراری روابط اجتماعی با انسانهای دیگر نیاز دارد (ناعمى، ۱۳۸۵).امروزه اهمیت و تأثیر مهارت های ارتباطی بویژه ارتباط های میان فردی بر همگان روشن است. مازلو معتقد است قبل از نیازهای انتزاعی باید نیازهای اساسی ارضا شود مازلو، به نقل از ناعمی، ۱۳۸۵). انسان چه بخواهد و چه نخواهد مجبور به رابطه با اجتماع است. که لازمه آن فراگرفتن مهارتهای اجتماعی مناسب می باشد.مهارت های اجتماعی استعدادهایی است که باعث بروز رفتارهایی می شود که به صورت مثبت یا منفی تقویت می شوند و نه رفتار هایی که مورد تنبیه واقع می شوند یا توسط دیگران خاموش می شوند. این مهارت ها می توانند در روابط آدمی با دیگران نتایج مثبت و موفقیت آمیزی به وجود آورند (نظری نژاد، ۱۳۸۵). مهارت های اجتماعی رفتارهایی است اکتسابی که از طریق مشاهده، الگوسازی، تمرین و بازخورد آموخته می شود. کسانی که روابط اجتماعی خونی تاسارت، عزت نفس پایین تری دارند و در عرصه های زندگی موفق نیستند و دچار افسردگی و اختلالات فیزیولوژیکی می شوند.با وجود آنکه واژه مهارت های اجتماعی به ظاهر ساده به نظر می آید، اما به شدت تحت تأثیر شخصیت، هوش، زبان، ادراک، ارزیابی، نگرش و تعامل میان رفتار و محبط قرار دارد. در اکثر کودکان، رشد مهارت های اجتماعی مناسب طی فرایندی به نسبت آرام و خود به خود از طریق تعامل با والدین، خواهران و برادران، بستگان و همسالان شکل می گیرد. اما برای آن دسته از کودکانی که این فرایند، په نحوی صحبح انجام نشده بود، می تواند مشکلاتی در زمینه های مختلف بوجود آورد. ممکن است بسیاری از کودکانی که در روابط اجتماعی خود دچار مشکلاتی هستند و یا در گروه همسالان خود پذیرفته نمی شوند، در معرض ابتلا به انواع ناهنجاری های رفتاری – عاطفی قرار بگیرند( خیر و یوسفی، ۱۳۸۱).کودکان قشر عمده ای از جمعیت جهان را تشکیل می دهند. در هر جامعه سلامت کودکان و نوجوانان اهمیت ویژه ای دارد و توجه به بهداشت روانی آنان کمک می کند تا از نظر روانی و جسمی سالم بوده و نقش اجتماعی خود را بهتر ایفا کنند. درصد قابل توجهی از کودکان سنین مدرسه و قبل از مدرسه دچار اختلالات رفتاری هستند. منظور از مشکلات رفتاری کلیه رفتارهای تکراری، غیر عادی و آزار دهنده است که باعث اختلال در کارکرد فرد و خانواده شده و آثار منفی بر یادگیری، ارتباط و کارایی اجتماعی آنان دارد، شواهد بسیاری نشان می دهد که مشکلات روانی و رفتاری به صورت خفیف در کودکان وجود دارد و تنها زمانی که به علل مختلفی تشدید شده باشد، بروز می کند(خدام، مدانلو، ضیایی و کشتکار، ۱۳۸۸). اختلالات رفتاری عموما اختلالات شایع و ناتوان کننده ای هستند که برای خانواده ها مشکلات بسیاری ایجاد می کند این کودکان نسبت به کودکان بدون اختلال با شکست های تحصیلی بیشتری مواجه می شوند و همچنین در بزرگسالی در خطر آشفتگی های رفتاری و اجتماعی قرار خواهند گرفت اسلامیه، ۱۳۸۷)با توجه به گسترش جدید پژوهش های تجربی در زمینه روان شناسی کودک، نگرش بزرگسالان در جهات گوناگون رفتار کودکان، دستخوش تغییرات مختلفی شده است. در خانواده های امروزی تربیت کردن کودکان از اهمیت زیادی برخوردار است. در شهر های بزرگ تعداد خانواده هایی که دارای یک فرزند می باشند رو به افزایش است. احساس جور و بی عدالتی در مورد محرومیت هایی که تک فرزند خانواده باید متحمل شود، هرگز دلیل کافی برای داشتن فرزند دومی نمی تواند باشد.همه کودکان می خواهند که به شخص آنها توجه و محبت شود. چون غالبا تک فرزند خانواده در دوره خردسالی اکثر اوقات خویش را با بزرگسالان می گذراند، معمولا سعی می کند که قدم در جای پای آنها بگذارد و رشد و ارتش خود را با معیار آنان مورد سنجش قرار می دهد (شاندیز، ۱۳۷۰)تعداد محدودی از افراد خانواده تک فرزندی را ایده آل می دانند. تحقیقاتی که صورت پذیرفته است نشان می دهد که تنها ۳ % افراد این نظریه را در کشورهای درحال توسعه می پسندند و تقریبا ۵ در کشورهای غربی توسعه یافته به آن اعتقاد دارند۔ (انتیر ، ۱۹۷۷، به نقل از وینهوون و ورکوینن ، ۱۹۸۹). تعداد محدودی از افراد به تک فرزندی علاقه مناله هستند زیرا اعتقاد دارند که کودکان بدون خواهر و برادر به خوبی شکوفا می شوند ( وینهوون ورکویتن، ۱۹۸۹).قرارگاه کودک از نظر ترتیب تولد یا به عبارتی بزرگترین، میانی و کوچکترین با تنها فرزند بودن در روانشناسی مورد توجه بوده است (شفیع آبادی، ۱۳۷۵). چند فرزندی بسیار دشوارتر از تک فرزندی است اما واقعیت خلاف این باور است. زیرا والدین فقط یک فرصت غیر قابل تکرار برای فرزند خود دارند، والدین نسبت به تک فرزند خود به شدت احساس وابستگی می کنند و دوری از فرزندشان دشوارتر است. تک فرزندان، همانند سایر کودکان رفتارهایی متناقض دارند. در برخی جنبه ها خجالتی هستند و در سایر جنبه ها گستاخ (حاجی زاده، ۱۳۸۵). والدین بچه های تک فرزند بیشتر از والدین دیگر، به فرزندانشان توجه می کنند و بیشتر خود را درگیر مسائل کودکانشان می کنند. تک فرزند، از داشتن خواهر و برادر محروم است و ارتباط او با همسالان فقط به مهد کودک و مدرسه خلاصه می شود، این در حالی است که میزان زیادی از رشد اجتماعی و عاطفی کودکان در اثر تماس کودکان دیگر از جمله خواهران و برادران شان اتفاق می افتاد ( مخبر، ۱۳۸۰)معمولا تک فرزند ها با دید منفی دیده می شوند، در حقیقت تک فرزندان از لحاظ هوش و انگیزش پیشرفت از بچه هایی که خواهر و برادر دار نقاله پیش می آقتنا تک فرزندان، اولین فرزندان و کودکان خانواده های دو فرزندی توجه بیشتری از جانب والدین کسب می کنند و به همین سبب موجب افزایش مهارت های هوشی کودک می شوند.با این مقدمه، پژوهش حاضر قصد مقایسه فرایند و محتوای خانواده، مهارتهای اجتماعی و اختلالات رفتاری کودکان تک فرزند و پیش از دو فرزند را دارد که در فصل های بعد در خصوص هر یک از متغیرهای پژوهش به طور اجمالی بحث خواهد شد.

بیان مسأله

خانواده یک گروه اجتماعی است و برای رسیان به مقاصد خویش، در کوتاه مدت و بلند مدت اهداف خرد و کلان را ترسیم می کند و برای رسیدن به آنها برنامه ریزی، سازمان دهی و کنترل و رهبری می کند( ظهیری و فتحی، ۱۳۸۰). واتز لاویک، بیوین و جانسون، خانواده را سیستمی قانون گذار تعریف می کنند که تمام اعضای آن دائما در حال تعریف و تعریف مجدد ماهیت روابط خود بر مبنای الگوی ارتباطاتشان می باشند (و انزلاویک، بیوین و جکسون، ۱۹۶۷، به نقل از کورش نیا و لطیفیان، ۱۳۸۶).بر کس و لاک در تعریفشان از خانواده می نویستاد: خانواده گروهی است متشکل از افرادی که از طریق پیوند زناشویی، همخونی و با پذیرش به عنوان فرزنا، با یکدیگر به عنوان شوهر، زن، مادر، پدر، برادر و خواهر در ارتباط متقابلند و فرهنگی مشترک پد باد آورده و در واحد خاصی زندگی می کنند (برگس و لاک، ۱۹۵۳، به نقل از ساروخانی، ۱۳۸۱).یکی از مدل های نظری در گونه شناسی خانواده، مادل نظری بافت نگر فرایند و محتوای خانواده می باشد. مطابق این مدل می توان خانواده ها را بر اساس دو مؤلفه فرایند های خانواده و محتوای خانواده به چهار گونه خانواده دسته بندی نمود. منظور از فرایندهای خانواده در مدل فرایند و محتوا، کنش هابی” است که به اعضای خانواده در انطباق با نیازها و شرایط جدید بازی می کند، فرایند خانواده مربوط به عملکردهایی می شود که خانواده را سازماندهی می کند از جمله این عملکرد ها، مهارت مقابله”، انعطاف پذیری ، مهارت حل مساله و تصمیم گیری، مهارت ارتباطی و جهت گیری مذهبی می باشد ( سامانی، ۱۳۸۹)، منظور از محتوای خانواده ، تیز داشت ها و پتانسیل های خانواده اعم از درآمد، تحصیلات، شغل و سلامت جسمی و روانی می باشد که شخصیت، ارزش های اجتماعی و اعتقادات خانواده را تعریف می کند (سامانی، ۲۰۱۱)آدمی اصولأ موجودی فرهنگی است و شخصیت کودکان بوسیله نیروهای قدرتمند فرهنگی و اجتماعی شکل می گیرد. این نیرو های فرهنگی و اجتماعی در جوامع گوناگون از جهاتی متفاوت و از جهاتی مشابه یکدیگرند. ترکیب خانواده و سلسله مراتب قدرت در خانواده نیز الگوهای معینی در کودکان ایجاد میکند. در برخی از خانواده ها رفتار افراد نسبت به یکدیگر مهربانانه تر است، در برخی از خانواده ها جوانان به راحتی جدا می شوند و زندگی مستقل خود را آغاز می کنند، که همگی تحت تأثیر الگو های فرهنگی و خرده فرهنگی است (نظری نژاد، ۱۳۸۵).اجتماعی شدن جریانی است که در آن هنجارها، مهارتها. انگیزه ها، طرز تلقی ها و رفتارهای فرد شکل می گیرد تا ایفای نقش کتوتی با آتی او در جامعه مناسب و مطلوب شناخته شود. این جریان از همان لحظه تولد کودک آغاز می شود.زمانی که اختلالات دوران کودکی با جریان رشد طبیعی مقایسه شوند. بهترین وجه قابل درک هستند. یک ویژگی مهم آسیب شناسی روانی رشد این است که اختلالات دوران کودکی را با استفاده از آنچه برای سن معینی طبیعی است، می سنجد. هر الگوی رفتاری خاص بسته به اینکه در چه مفطعی از رشد کودک ظاهر شود، غیر انطباقی یا انطباقی قلمداد می گردد. خانواده کودک در واقع بافت اجتماعی اصلی به شمار می آید که سال های اولیه رشد در آن می گذرد (سیف نراقی و نادری، ۱۳۷۴).همانطور که می دانیم هر فردی دارای شخصیت منحصر به فرد می باشد و در مکان و زمان های متفاوت عکس العمل ها و رفتار های متفاوتی از خود نشان می دهد. در بحث اختلالات رفتاری باید به دو نکته توجه کرد: ۱- ژنتیک، ممکن است کودکی در بدو تولد دچار نارسایی هایی باشد که در رفتار بعدی او تأثیر گذار باشد، به طور مثال کودکی که دچار افسردگی شده است به همین نسبت در برقراری روابط با دیگران با مشکل مواجه می شود و همچنین خانواده و دوستان او نیز به نحوی او را نادیده می گیرند که موجبات افسردگی بیشتر این کودک را در آینده فراهم می کند. ۲- خانواده و محیط اجتماعی، زمانی که از خانواده صحبت به میان می آید باید جایگاه خانواده، نحوه تربیت و وضعیت فرهنگی و اجتماعی خانواده را نیز مد نظر قرار داد. کودکانی که در خانواده هایی با سطح فرهنگ پایین متولد شده و در آن خانواده به رشد خود ادامه می دهند، رفتارهای متفاوتی از کودکان در خانواده هایی با سطح فرهنگی بالاتر از خود نشان می دهند. محیط خانواده، سطح فرهنگ خانواده و همچنین مکان زندگی خانواده تأثیر بسزایی در یادگیری مهارت های اجتماعی کودکان ایفا می کند تا جایی که این عوامل ممکن است تشدید کننده اختلالات و عدم کسب مهارت های اجتماعی شود. برخی از کودکان هم اختلالاتی را که که از خود بروز می دهند به دلیل تقویت یا تنبیه آن رفتار توسط والدین و جامعه می باشد. کودکی که والدین وسواسی دارد به احتمال زیادی ممکن است او نیز دچار این اختلال شود. زیرا این اختلال از جانب والدین کودک تقویت خواهد شد. با این تفاسیر به نظر می رسد اختلالات رفتاری بین کودکان تک فرزند