سمیه رشنو هستم، فارغ التحصیل روانشناسی تربیتی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه الزهرا در سال ۱۳۹۰، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “تحلیل محتوای کتاب های داستانی تالیفی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در گروه سنی نوجوان بر اساس مهارت های تفکر انتقادی” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه الزهرا

دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی

پایان نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد در رشته روان شناسی تربیتی

عنوان:

تحلیل محتوای کتاب های داستانی تالیفی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در گروه سنی نوجوان بر اساس مهارت های تفکر انتقادی

استاد راهنما:

دکتر مهناز اخوان تفتی

استاد مشاور:

دکتر گلنار مهران

دانشجو:

سمیه رشنو

بهمن ۱۳۹۰

فهرست مطالب

عنوان

فصل اول

مقدمه

بیان مسئله

اهمیت و ضرورت پژوهش

هدف پژوهش

پرسش های پژوهش

تعریف مفاهیم

فصل دوم

معرفی فصل دوم

بخش اول مبانی نظری

مقدمه

تفکر انتقادی

تعاریف تفکر انتقادی

نظریه ی تفکر انتقادی پال

رابطه ی تفکر انتقادی و تفکر خلاق

نظریه ی شناختی اجتماعی بندورا

نظریه ی جامعه پذیری

ادبیات داستانی

دوره ی نوجوانی

بخش دوم: پیشینه ی پژوهشی

پژوهش های خارجی

پژوهش های داخلی

فصل سوم

روش پژوهش

جامعه پژوهش

روش نمونه گیری

شیوه ی اجرای پژوهش

فصل چهارم

مقدمه

ارائه و تجزیه و تحلیل یافته های داستان ها

– داستان دوست غار تشین من

– داستان صوفی و چراغ جادو

– داستان باغ کیانوش

-داستان لالو

ارائه و تجزیه و تحلیل یافته های مصاحبه ها

-مصاحبه با نویسندگان داستان ها

-مصاحبه با مسئولین کانون

ارائه و تجزیه و تحلیل اساس نامه ی کانون

فصل پنجم

بحث و جمع بندی

محدودیت های پژوهش

پیشنهاد های پژوهشی

پیشنهاد هایی به کانون

فهرست منابع

فهرست منابع فارسی

فهرست منابع انگلیسی

چکیده:

پژوهش حاضر به منظور بررسی قابلیتهای کتابهای داستانی تالیفی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در گروه سنی نوجوان در پرورش مهارتهای تفکر انتقادی انجام شد. روش پژوهش تحلیل محتوای کیفی بود. برای جمع آوری اطلاعات از روش مثلث سازی استفاده شد. منابع اطلاعات این پژوهش کتابهای داستانی، نویسندگان، اساس نامه و مسئولین کانون بودند. به صورت هدفمند از میان ۱۴ داستان مجموعه رمان نوجوان امروز ۲ داستان انتخاب شد. تحلیل داستانها بر اساس مولفه های نظریه تفکر انتقادی ریچارد پال انجام شد. مولفه های تفکر انتقادی به دو دسته عناصر استدلال و ویژگیهای متفکران نقاد تقسیم شدند. به وسیله ی عناصر استدلال درون ساخت داستان و به وسیله ی ویژگیهای متفکران نقاد شخصیت پردازی داستان مورد بررسی قرار گرفتند لیکن به دلیل وجود ارتباط تنگاتنگ میان عناصر داستان، برون ساخت نیز به صورت مختصر بررسی شد. نتایج پژوهش نشان داد، داستانهایی که از موضوع، درون مایه، مسئله، شیوه ی گره افکنی، گره گشایی، پایان بندی و شخصیت پردازی مناسب و متناسب با نیازها، علایق، مشکلات و ویژگیهای مخاطبان برخوردار باشند و از شگردهای داستان نویسی مانند آشنایی زدایی، سپید تویسی و غیره استفاده کنند و با ساختار بدیعی داشته باشند، می توانند با ایجاد جو اعتماد، امنیت و همدلی، فراهم آوردن فرصت تجربه عینی از طریق تمثیل و استعاره ایجاد انگیزه، علاقه و تعهد عاطفی؛ تأمین فضایی احتمالی برای کاوش فکری و نقد دیدگاههای شخصی خودمحورانه و جامعه محورانه تامین الگوهای متفکر نقاده برهم زدن تعادل شناختی و تحریک به رسیدن به تعادل جدید و با ساخت سازه هایی که فرصتهایی برای تعبیر، تفکر و تفسیر قراهم می کننده در پرورش تفکر انتقادی موثر باشند. دیگر نتایج پژوهش عبارتند از: میان داستانهای فانتزی و واقعگرا به صورت کلی تفاوتی در برخورداری از قابلیت های لازم جهت پرورش تفکر انتقادی وجود ندارد، و ادبیات کودک و نوجوان توانایی پرورش مهارت های تفکر انتقادی را دارد.

کلید واژه ها:

تفکر انتقادی، نظریه ریچارد پال، تحلیل محتوای کیفی، ادبیات کودک و نوجوان.

مقدمه:

یکی از مواهب ارزشمندی که خالق هستی به انسان ها ارزانی داشته، قدرت تفکر است. تفکر، فصل ممیز انسان از حیوانات است و به او این امکان را می دهد که با استفاده از ابزارها و مقدمات لازم به شناخت خود و واقعیتهای هستی بپردازد، باورهای خود را رقم بزند و رفتارها و سلوک خود را بر اساس آن سامان دهد و سیر تکاملی خود را بر آن بنیان نهد، فراوانی آیات قرآن در دعوت به تفکر حکایت از اهمیت فراوان آن در حیات مادی و معنوی انسان دارد کلانتری، ۱۳۸۶). در این کتاب راهنما، حیات، وابسته به تفکر صحیح معرفی شده و انسان ها را از تبعیت کورکورانه و بدون تفکر بر حذر داشته است. در سوره یونس خداوند پلیدی و زشتی را نتیجه عدم تعقل و خردورزی فکر می کند(همان). در سیره پیامبر (ص) نیز بیانات مشابهی می یابیم: «کسانیکه در حیات خود تعقل و تفکر ندارند نتایج مفیدی را در زندگی نخواهند داشت؛ چرا که الانسان بعقله ” انسان به عفلش است و “دعامه الإنسان العقل ” ستون وجود انسان عقل است به همین دلیل است که پیامبر (ص) فرمود: همه نیکی ها به وسیله تفکر یافته می شود، آن که عقل ندارد، دین ندارد، و تفاوتی با چهار پا ندارد»(حسینی، ۱۳۸۷).اصولا تفکر و اندیشه سرآغاز هر گونه تولید و ساخت و ساز، در عالم انسانی می باشد شاید به همین دلیل است که در مسیر تاریخی اندیشه های فلسفی چه در مغرب زمین و چه مشرق، به این قابلیت انسانی و محصول مستقیم آن یعنی داتایی، این همه توجه شده است. دانایی برای سقراط به حدی اهمیت دارد که خود را فیلسوف یعنی دوستدار دانایی می داند. به همین سباق افلاطون نیز والاترین فضیلت و هنر اخلاقی را رسیدن به دانایی می داند. در نظر معلم ثانی، فارابی، مربی اصلی انسان عقل فعال است؛ غزالی نیز بر این باور است که علم از طرق گوناگونی حاصل می شود که یکی از این طرق، تفکر است(شمشیری، ۱۳۸۶). بدین ترتیب علاقه به توسعه توانایی های فکری پدیده ای نیست که فقط در عصر حاضر مورد توجه قرار گرفته باشد لیکن آهنگ تحولات در جوامع چنان شتاب گرفته است که لازم است افراد جامعه برای تسلط پر زندگی به مهارت های تفکر مجهز شوند. از آنجا که تفکر انتقادی یافتن حقیقت، در میان در هم ریخنگی اطلاعات و حوادث را میسر می کند و کسی کامل ترین درک را ممکن می سازد؛ و به عنوان تفکری مستدل، منطقی، تحلیلی و هدفمند و غیره) شناخته شده است توجه بسیاری از فلاسفه، متخصصان و دست اندر کاران حوزه تعلیم و تربیت را به خود گرفته است.

بیان مسئله

تعلیم و تربیت تصنع علمی و سهو سود جو، متاسیات را وارونه کرده است و با شروع ساختمان از طبقات آن، خود را ماهر می پندارد؛ زیرا آنچه در آن مسکن می کند، طبقات است نه زیربنا و پی ریزی ها »کریمی (۱۳۸۸) با نقل این بیان اعتراض آمیز از امیل شارتیه مشهور به آلن (۱۸۶۸-۱۹۵۱) کریمی، ۱۳۸۸، ص ۳۲) به نقد وارونه سازی مفاهیم در نظام آموزش و پرورش سنتی اشاره کرده است، وی معتقد است یکی از این وارونه سازی ها در بحث تفکر صورت گرفته است بدین صورت که در کتاب های کلاسیک منطق در تعریف تفکر می خوانیم: “الفکر ترتیب امور المعلومه للنادى الى مجهول” یعنی تفکر عبارتست از مرتب ساختن امور معلوم برای دست یافتن به مجهول؛ همچنان که دیویی می گوید: علم حرکت از دانسته به ندانسته، و تفکر حرکت از معلوم به مجهول است، در حالیکه در آموزش و پرورش غیر فعال سنتی علم و تفکر عبارتند از حفظ دانسته ها و رسیدن از مجهول به معلوم. بدین معنا که آموزش و پرورش سنتی به قصد آموزش دانسته ها و معلومات به دانش آموزان، مانع دستیابی آنها به مجهولات، طرح مسئله، موقعیت مبهم و در نهایت، باروری ذهن آنها می شود، و متاسفانه نظام آموزش و پرورش کشور ما نیز از این قاعده مستی نیست (کریمی، ۱۳۸۸).در مدارس امروز فقط بر مهارت های نوشتن، خواندن و حساب کردن تأکید می شود، در حالی که این مهارت ها داتا دارای ارزش نیستند و در تعلیم و تربیت تهی از فضیلتند. مساله این نیست که دانش آموز می تواند بخواند، بلکه این است که او چه و چگونه می خواند، ارزش مدارس به تربیت انسانهای فرهیخته است (آیزنر به نقل از شعبانی، ۱۳۸۶،ص۱۸).اکنون با توجه به وارونه شدن مفهوم تفکر، و انحرافی که در مسیر آموزش رخ داده است چه باید کرد؟ دیویی می گوید تنها راه مستقیم برای پیدا کردن موفقیت در روش های آموزشی و یادگیری، متمرکز شدن به شرایطی است که شرایط تفکر را ارتقا می دهد، از آن جا که این ذهن دانش آموزان است که اهمیت دارد، پس تمام آنچه مدرسه می تواند یا می بایستی برای آنها انجام دهد، پرورش قدرت تفکر آنهاست (دیویی، ۱۹۱۶ به نقل از فیشر، ۱۳۸۵). وایتهد (به نقل از مایرز، ۱۳۸۶) معتقد است اگر بناست که یادگیری دانش آموزان تحقق یابد، آنها باید نقل از مایرز، ۱۳۸۶) معتقد است اگر بناست که یادگیری دانش آموزان تحقق یابد، آنها باید کتاب ها را کنار بگذارند، جزوات خود را بسوزانند و جزئیات از بر شده برای امتحان را فراموش کننده اظهارات وابنهد بدین معناست که ثمره واقعی تعلیم و تربیت فرایندی فکری است که نه از طریق اطلاعات جمع آوری شده، بلکه از مطالعه یک رشته به وجود می آیند(همان، ص ۸)۔ آیزنر معتقد است مدارس باید توانایی تفکر بویژه تفکر منطفی و خلاق دانش آموزان را در آنچه می بینند، می شنوند و می خوانند پرورش دهد؛ آنچنان که بتوانند عقاید را از حنابن، سفسطه را از استدلال منطقی و شایستگی را از عدم شایستگی تشخیص دهند، بویژه در فرهنگهایی که از هر سو تحت تاثیر اطلاعات مختلف قرار دارند. دانش آموزان باید در مدارس بیاموزند که چگونه باد بگیرند. به عبارت بهتر، باید بیاموزند که معمار آموزش و پرورش خود باشند(آیزنر به نقل از شعبانی، ۱۳۸۶، ص ۱۸). بسیاری از فلاسفه، صاحب نظران و متخصصان آموزشی به دلیل اهمیت تفکر انتقادی در فرایند اعتلای تفکر انسان بر آموزش و تقویت تفکر انتقادی تاکید دارند. تفکر انتقادی چیست؟ صاحب نظران این حوزه تعاریف گوناگونی برای این بعد از تفکر ارائه داده اند که به برخی از آنها در ذیل اشاره می شود:دیویی ماهیت و ذات تفکر انتقادی را قضاوت معلق با بدبینی سالم و پرهیز از تعجیل در قضاوت تعریف می کند(دیویی، ۱۹۸۳، ص ۷۴) انیس آن را تفکر استدلالی و منطفی متمرکز بر تصمیم گیری درباره ی عقاید و اعمال تعریف کرده است (انیس، ۲۰۰۴)، لیپمن بین تفکر انتقادی و عادی تمایز قائل می شود به عقیده وی تفکر عادی ساده است ولی تفکر انتقادی پیچیده تر است و مستلزم فرایندهای عالی ذهن و داوری بر اساس شواهد و مدارک است (لیپمن به نقل از سلطان القرانی، ۱۳۸۷، ص ۱۸۳). استرنبرگ تفکر انتقادی را آزمودن راه حل های پیشنهادی برای مسائل می داند (همان). پال می گوید تفکر انتقادی هنر تحلیل و ارزیابی تفکر به منظور بهبود دادن آن است (پال و الدر، ۲۰۰۶ص۴)پژوهش گر از میان نظریات گوناگون در این حوزه، تئوری تفکر انتقادی پال را برگزیده است، مدل تفکر انتقادی پال بر اساس چهار مفهوم ساخته شده است: ۱. عناصر استدلال ۲- استانداردهای جهانی تفکر ۳ صفات فکری (خصایص، ویژگی ها) ۴ موانع تفکر انتقادی (پال و الدرو،۲۰۰۵، ص ۵۴-۶۱).ریشه های نظریه انتقادی را به صورت عام می توان در تفکرات فلسفی اندیشمندانی همچون کانت، هگل، مارکس و به صورت خاص، در اندیشه های مکتب فرانکفورت از بزرگانی همچون هور خایمو، آدورنو و هابرماس جستجو نمود( پیشقدم، ۱۳۸۶، نصرآبادی، ۱۳۸۴)، به اعتقاد آنان تفکر انتقادی یکی از مهمترین اصول آموزشی هر کشور می باشد و هر جامعه ای برای رسیدن به رشد و شکوفایی نیاز به افرادی دارد که دارای تفکر انتقادی بالایی باشند (همان)، فیلسوفان جدید این دیدگاه (أنیس، لیپمن و پال) نیز معتقدند هدف اصلی تعلیم تربیت باید پرورش افراد صاحب اندیشه، خردگرا و دارای استدلال عقلی باشد ( مارزینو، ۱۳۸۰). با گسترش دامنه اطلاعات و شبکه های ارتباطی (مانند اینترنت)، رشد جوامع تکثرگراه نیاز به ایجاد ظرفیت انعطاف پذیری در شهروندان، لزوم ایجاد ارتباط بین حقوق و وظایف شهروندان، نیاز به خلاقیت در حل مسائل و غیره، تفکر انتقادی به عنوان آرمانی آموزشی مطرح شد (درگاهی، ۱۳۸۷ سلطان القرانی ،۱۳۸۷).ملکی (۱۳۸۶) می گوید: متاسفانه علی رغم تاکید و توجه به مساله ی تفکر در اهداف نظام های آموزشی و ادعاهای مسئولان، متصدیان و مجریان آموزشی، در عمل برای تشویق دانش آموزان در جهت تفکر و به ویژه به کار گیری تفکر انتقادی، اراده و انگیزه ی کافی وجود ندارد بنابراین برای آموزش تفکر انتقادی باید به دنبال روش هایی بود که از مجراهای دیگر نیز قابل حصول باشد مانند خانواده و دیگر نهادهای دولتی.برای آموزش تفکر انتقادی روش های گوناگونی وجود دارد مانند پرسش و پاسخ های سقراطی، آموزش روش حل مساله، آموزش منطق، آموزش در قالب روش یادگیری مشارکتی، و غیره(مارزینو، ۱۳۸۰ مایرز، ۱۳۸۶). یکی از این روش ها، آموزش تفکر انتقادی از طریق داستان است که لیپمن در برنامه آموزش فلسفه به کودکان و نوجوانان از آن به عنوان بستر بحث و گفتگو در کلاس درس استفاده کرده است. داستان ها ابزار بنیادین معنادهی و الگوی طبیعی تفکر محسوب می شوند که ترکیب قدرتمندی برای سازمان دهی، انتقال اطلاعات و معنا دهی به زندگی دارند و امکان انتقال میراث فرهنگی، فعال سازی ذهن، ارتقای مهارت های مختلف تفکر، قدرت استدلال منطقی توانایی حل مسئله و بکار گیری مهارت های تفکر انتقادی را فراهم می کنند اسکندری، ۱۱۳۸۴ گلازر، ۲۰۰۵ به نقل از مکتبی فرد، ۱۳۸۹).در داستان، بین حافظه، عاطفه و تخیل ارتباط مهمی وجود دارد و چنانچه کودکان تحت تأثیر خط داستان قرار گیرند این تأثیر و تعهد راهی برای دستیابی به محتوای داستان و امکانی برای فکر کردن و یاد گرفتن فراهم خواهد کرد(فیشر، ۱۳۸۹، ص ۸)). فیشر می گوید عامل تخیل در داستان به کودک امکان می دهد با استفاده از تجربه های تخیلی قدرتمند، صحیح تر درباره تجربه های واقعی فکر کنند، و این توانایی را در آنها بوجود آورد که با نگاه کردن به دیگران و فکر کردن درباره ی دیگران، خود را ببینند. با استفاده از داستان ها می توان تفکر انتقادی، تفکر خلاق و سواد خواندن، نوشتن، گفتن و شنیدن) را پرورش داد( فیشر، ۱۳۸۵ آب).مایرز (۱۳۸۶، ص ۲۱) معتقد است آنچه موجب شکل گیری تفکر انتقادی در افراد می شود فرایند اصلاح ساختارهای فکری پیشین و ایجاد ساختارهای جدید است، به نحوی که آموزش تفکر انتقادی را شامل ایجاد عمدی یک جو عدم تعادل می داند تا شاگردان بتوانند فرایند های فکری خود را تعویض و اصلاح کنند یا دوباره بسازنده این اتفاقی است که تقریبا در هر داستانی تکرار می شود. اختلاف سطح و وضعیت تا متعادلی که گره های داستان را می سازد (در واقع فراز و نشیب هایی که برای شخصیت های داستان روی می دهد) به داستان شکل می دهد، و کودک هر بار که داستانی را می خواند، این عدم تعادل (که به گفته ی پیاژه عامل رشد فکر است) را تجربه می کند مکتبی فرد، ۱۳۸۹). فیشر ( ۱۳۸۵ آب) وجود ترتیب زمانی، وقایع خاص، خواسته ها، مفاهیم و روایت در داستان را عامل پرورش تفکر معرفی می کند.بسیاری از صاحب نظران حوزه تفکر از جمله فیشر و لیپمن معتقدند اجرای این آموزش ها در دوره کودکی و نوجوانی نتایج گسترده تری خواهد داشت. لیپمن می گوید: «در اواخر سالهای ۱۹۶۰ در دانشگاه کلمبیا فکر می کردم که دانشجویانی فاقد قدرت استدلال، تمبر و داوری هستند. با خود اندیشیدم مسئله ای که در دانشگاه شاهدش هستم در آن مقطع حل شدنی نیست، چرا که تفکر چیزی است که باید خیلی پیش تر از این ماه پیش از آن که عادات تفکر ریشه بدواند، آموخته شود، به نحوی که تا پایان تحصیلات دبیرستان دانش آموز با تفکر کار آمد و آزاد اندیشی خو گرفته باشد، باید در سن ۱۱-۱۲ سالگی یک سری دوره های آموزشی در خصوص تفکر انتقادی را می گذراندند فیشر، ۱۳۸۵، ص ۴۷)پیاژه ۱۱ تا ۱۶ سالگی را دوره عملیات صوری می نامد که در آن توانایی انتزاع از تجربه قبلی در بچه ها پرورش می یابد و توجه آنها از واقعیات ملموس به قلمرو احتمال تغبیر جهت می دهد. در این مرحله کودک قادر به استدلال عناصر شفاهی است و به محسوسات نیازی ندارد. از نظر پیاژه کودک در این سنین می تواند به طور فرضی استدلال کند. در این دوره توانایی پذیرفتن جایگزین ها یعنی قدرت تنظیم کلیات، پذیرفتن احتمالات نوین و توقف داوری که در قلب فراگیری تفکر انتقادی جای دارد در کودک بوجود می آید. با همین نشانه ها مایرز (۱۳۸۶) معتقد است میان تفکر انتقادی و آنچه پیاژه تفکر انتزاعی و صوری می نامد مشابهت های واضحی وجود دارد.توجه به این تغییر شناختی مهم، در کنار تغییرات عاطفی- اجتماعی مانند هویت یابی، استقلال طلبی، تمایل ملحق شدن به گروه و غیره نشان دهنده ی نیاز نوجوان به پرورش توانایی انتقادی اندیشیدن است. این در حالی است که پژوهش های اسدی (۱۳۸۷) اسفیجانی (۱۳۸۷) صفری (۱۳۸۸) و علیپور (۱۳۸۶) نشان می دهند تفکر انتقادی و مهارتهای وابسته به آن در تمامی مقاطع تحصیلی بویژه در مقطع راهنمایی و متوسطه جایگاه چندانی در اهداف، محتوا، روش تدریس و ارزشیابی ندارند. وجود این کاستی ها در آموزش و پرورش، نیاز به عزمی جدی در تمامی نهادهای متولی امر آموزش و پرورش اعم از خانواده، رسانه، آموزش و پرورش، نهادهای فرهنگی و غیره برای رشد تفکر انتقادی در نوجوانان را می طلبد.کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان یکی از نهاد هایی است که با هدف ایجاد امکانات لازم برای رشد و خلاقیت کودکان و نوجوانان و شکوفایی استعدادهای هنری آنها بر اساس ارزش ها و نظام تعلیم و تربیت اسلامی در اوقات فراغت، مشغول به فعالیت است (سایت معاونت فرهنگی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان). در این راستا اقدامات گسترده ای از قبیل دایر کردن نمایندگی ها و کتابخانه هایی در سراسر کشور، برگزاری برنامه های متنوع برای اوقات فراغت دانش آموزان، فراهم آوردن محصولات متفاوت فرهنگی – آموزشی و غیره انجام داده است لیکن برای نیل به این اهداف (با توجه به متن وظایف مشخص شده در اساس نامه ی کانون)، کانون بر گسترش کتاب و کتابخوانی تاکید دارد؛ پژوهش انجام شده در این زمینه و اظهارات مسئولین کانون نیز نشان می دهند کانون در قالب داستان تاکید دارد به گونه ای که حدود ۶۲ درصد از محصولات حوزه تولیدات و انتشارات کانون در فرم قصه و داستان است (صافی، ۱۳۷۹).همان طور که گفتیم هدف اصلی کانون پرورش خلاقیت است نکته ی قابل تامل این است که تفکر خلاق و تفکر انتقادی لازم و ملزوم یکدیگرند(پال، ۲۰۰۴) و به قول فیشر (۱۳۸۵ الف) هر فعالیت خلاقی که در پی راه حل مسئله ای باشد به قضاوت نقادانه نیاز دارد. پس برای پرورش خلاقیت توجه به تفکر انتقادی و برنامه ریزی برای پرورش آن ضروری است.بنابراین با توجه به اینکه در امر آموزش تفکر انتقادی در آموزش و پرورش غفلت های بسیاری وجود دارد. پرورش تفکر انتقادی در دوره نوجوانی از اهمیت بالایی برخوردار است. داستان یکی از ابزار های مهم در پرورش تفکر انتقادی است، کانون به عنوان نهاد دولتی بر