سپیده شبان هستم، فارغ التحصیل مشاوره مدرسه در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه علامه طباطبائی در سال ۱۳۸۶، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “اثر بخشی آموزش آموزش مادران با رویکرد آدلری بر عملکرد خانواده های دارای کودکان با اختلال بیش فعالی/کمبود توجه” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه علامه طباطبایی

دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی

پایان نامه کارشناسی ارشد رشته مشاوره مدرسه

عنوان:

اثر بخشی آموزش آموزش مادران با رویکرد آدلری بر عملکرد خانواده های دارای کودکان با اختلال بیش فعالی/ کمبود توجه

استاد راهنما:

دکتر خدیجه آرین

استاد مشاور:

دکتر احمد اعتمادی

پژوهشگر:

سپیده شبان

پاییز ۱۳۸۶

فهرست مطالب

عنوان

مقدمه

بیان مسئله

اهمیت پژوهش

متغییرهای پژوهش

اهداف پژوهش

فرضیه ها

تعاریف عملیاتی واژه ها

فصل دوم

مقدمه

اختلال بیش فعالی – کمبود توجه

توصیف علائم اختلال بیش فعالی – کمبود توجه

تشخیص

سیب شناسی

توصیف انجمن روانپزشکی آمریکا در مورد نقص توجه بیش فعالی

آدلر

رشد رفتار ناسازگار از دیدگاه آدلر

آمادگی برای تغییر یافتن

استرس در والدین

افکار منفی والدین

تاثیر کودکان بر والدین

رویکردهای اشتباه والدین

والدین نازپرور

والدین زورگو

قدرت متداول ترین هدف رفتار نادرست نوجوانان

درمان های آدلری

روش های مداخله با رویکرد آدلری

آموزش خانواده با رویکرد آدلر

درمان

دارو درمانی

عوارض جانبی داروهای محرک

رژیم غذایی کودکان با اختلال بیش فعالی کمبود توجه و کمک به بهبود آن ها

روان درمانی

تحقیقات انجام شده در داخل کشور

تحقیقات انجام شده در خارج از کشور

فصل سوم

روش اجرای تحقیق

جامعه آماری

نمونه و نحوه گزینش آن ها

روش گردآوری اطلاعات و داده ها

پرسشنامه آخنباخ

پرسشنامه عملکرد خانواده

روش تجزیه و تحلیل داده ها

فصل چهارم

مقدمه

تحلیل استنباطی نتایج

فصل پنجم

مقدمه

بحث و نتیجه گیری

بحث کلی

محدودیت های پژوهش

پیشنهاد ها

منابع

چکیده:

یکی از اختلالات رفتاری رایج در بین کودکان اختلال بیش فعالی – کمبود توجه می باشد که تاثیر قابل توجهی بر روند خانواده می گذارد و در واقع منجر به ایجاد چرخهای معیوب در امر تربیت فرزندان می شود لذا هدف این پژوهش دستیابی به میزان اثر بخشی آموزش مادران بر عملکرد خانواده های دارای فرزندان با اختلال بیش فعالی – کمبود توجه می باشد.به این منظور ۳۰ نفر از مادران دارای فرزندان پسر مبتلا به این اختلال که در فاصله زمانی ۹ / ۹ /۸۵تا ۱۵ / ۱۱ / ۸۵ به مرکز مشاوره روز به مراجعه کرده بودند به طور تصادفی انتخاب شدند. از این تعداد ۱۵ مادر که به طور تصادفی انتخاب شدند در گروه آزمایش تحت آموزش در طی ده جلسه قرار گرفتند و ۱۵ مادر دیگر که به طور تصادفی در گروه کنترل جای گرفتند آموزشی دریافت نکردند. طرح تحقیق مورد استفاده در این پژوهش طرح نیمه آزمایشی پیش آزمون و پس آزمون با گروه کنترل است . در این پژوهش دو ابزار پرسشنامه اخباخ و پرسشنامه عملکرد خانواده بکار رفت، پرسشنامه آخنباخ که برای سنجش اختلال بیش فعالی – کمبود توجه استفاده شد، دارای سه مقیاس می باشد که تنها یک مقیاس آن که فرم مربوط به والدین است و شامل سوالات مربوط به اختلال بیش فعالی – کمبود توجه می باشد مورد استفاده قرار گرفت دومین پرسشنامه که برای سنجش عملکرد خانواده به کار رفت یک پرسشنامه ۶۰ سوالی است که ۶ بعد از ابعاد خانواده را که شامل کنترل و ارتباط ، پاسخگویی عاطفی، آمیختگی عاطفی، نقش، حل مسئله می باشد، می ستجد تجزیه و تحلیل داده ها که با استفاده از آزمون T انجام شد حاکی از اثر بخشی آموزش مادران با رویکرد آدلری بر عملکرد خانواده های دارای فرزندان با اختلال بیش فعالی — کمبود توجه است که فرضیه های این تحقیق در مورد تغییر عملکرد خانواده در زمینه های افزایش کارکردهایی از قبیل: حل مسئله ارتباطی پاسخگویی عاطفی، کنترل رفتار، نقشها و رضایت عاطفی با ۹۵ درصد اطمینان تأنید شد. در مجموع نتایج این پژوهش نشان دهنده اثر بخشی آموزش مادران با رویکرد آدلری بر عملکرد خانواده های دارای فرزندان با اختلال بیش فعالی – کمبود توجه است .

فصل اول:

مقدمه

همه انسان ها کم و بیش تجربه کرده اند که گاهی کاری را که اهمیت فوق العاده زیادی دارد را فراموش می کنند. بدین ترتیب در هنگام مطالعه با امور حساس دیگر ناگهان پرنده فکرشان از قفس توجه، دقت و تمرکز خارج شده و برای مدتی در عوالم دیگر سیر نموده است. همه این علایم و مواردی از این قبیل به علت نارسایی هایی است که در توجه و تمرکز ما رخ می دهد. کودکان، نوجوانان و حتی بسیاری از افراد بزرگسال هستند که حوصله پرداختن به یک کار را برای مدت طولانی ندارند یا نمی توانند لحلهای آرام بنشینند، اما هوش، استعداد، هنر، انرژی و خلاقیت بی نظیری دارند. درست است که همه کودکان مانند یکدیگر عمل نمی کنند؛ برخی آرام، برخی دیگر ساکت، پر جنب و جوش و… هستند ، اما این پر جنب و جوشی یا آرام بودن تا حدی می تواند به عنوان رفتار عادی پذیرفته شود (فریدمن، ۱۹۹۷).این کاملا عادی است که کودکان جنب و جوش کنند و تحرک داشته باشند و از بازی کردن لذت ببرند ولی کودکانی هستند که بسیار بی قرار، زیاد فعال، حواس پرت و بی ثبات هستند (علیزاده(۱۳۸۳)این کودکان با چنین ویژگی هایی که بیان شده در تحصیل با کار خود موفقیت چندانی ندارند با اینکه موفقیت و بازدهی بسیار پایین تری نسبت به استعداد و توان خود دارند. آنان سرمایه دارانی هستند که از سرمایه خود نمی توانند استفاده کنند و آن را به کار بندند. این مسائل در این افراد باعث میشود که با عنوان اختلال نارسایی توجه بیش فعالی تشخیص داده شوند (کاکاوند، ۱۳۸۵). اختلال نارسایی توجه / بیش فعالی (ADHD) اختلالی است که باعث پر فعالیتی، کم توجهی و رفتارهای تکانشی بیشتر و شدیدتر از معمول در کودکان مبتلا می شود. این بیماری نسبتا شایعی در بین کودکان است و بین ۳ تا ۵ درصد از کودکان به آن مبتلا هستند (جیمز کا ، ترجمه هاشمیان، (۱۳۷۶)مبتلایان به اختلال نارسایی توجه بیش فعالی مشکلات زیادی در مدرسه، منزل و با همسالان خود دارند. مشکل اصلی آنها ناتوانی در تنظیم رفتار است. آنها اغلب نمی توانند رفتار مناسبی که لحظه به لحمله با شرایط محیط هماهنگ است داشته باشند و همچنین نمی توانند پیامدهای رفتارشان را ارزیابی نمایند و برای پیروی از قوانین به توجه بیشتری نیاز دارند (بارکلی ، ۱۹۹۷).رفتار کودکان مبتلا به ADHID بر عملکرد آنها در خانواده، مدرسه و اجتماع اثر سوء می گذارد و واکنش منفی اطرافیان را بر می انگیزاند. کودکان طبیعی به علت رفتارهای مناسب و موفقیتهای تحصیلی و اجتماعی شان زمینه های زیادی برای تشویق شدن دارند، ولی این کودکان کمتر به این گونه موفقیت ها دست می یابند و عوارض بیماری باعث کاهش اعتماد به نفس، احساس بی کفایتی و احساس ناخشنودی در آنان می شود و احتمال ابتلای آنان به دیگر مشکلات روانپزشکی را افزایش می دهد رانی کیه ، ترجمه علاقبندران، ۱۳۸۰)هرچند سیب شناسی این اختلال بر پایه عوامل زیستی – عصبی قرار دارد ولی باید گفت که این بیماری در خلا به وجود می آید. سیستم خانواده باید برای حفظ نبات و تعادل خود را با فرد دارای نشانه های بیماری تطبیق دهد و این تطابق ها بر روی تمام اعضای خانواده تأثیر می گذارد. این گونه والدین دارای قدرت سازگاری و قاطعیت ضعیفی هستند و فاقد توانایی برای مذاکره برای کنار آمدن با مشکلاتشان هستند و این امر منجر به احساس بی کفایی در والدین می شود و در نتیجه کودک را سپر بلای خویش قرار می دهند و واکنش های منفی نسبت به او نشان می دهند و این روش فرزند پروری در خانواده های کودکان مبتلا به اختلال نارسایی توجه / بیش فعالی دیده میشود (داگلاس، ترجمه یاسایی، ۱۳۷۱)امروزه جهت درمان این اختلال از داروهای محرک استفاده می شود و ترجیحی بر این اختلال هستند. اثرات سودمند داروها بر عملکرد مدرسه، تعاملات اجتماعی و نشانه های رفتاری در مطالعات نشان داده شده است. علایمی مانند پر فعالیتی، کم توجهی و رفتار تکانشی به دارو پاسخ می دهند ولی درمان دارویی به تنهایی برای کنترل مسائل بیماری کافی نمی باشد. همچنین تعداد زیادی از والدین و متخصصان به سادگی از داروها استفاده نمی کنند و نگرانی آنها از سویی به علت عوارض جانبی داروها و از سوی دیگر به علت عدم وجود شواهدی دال بر تأثیر طولانی مدت داروهاست، بنابراین بایستی از درمان های غیر دارویی نیز استفاده شود (بلوم، ۱۳۸۳)

بیان مسئله

اختلال بیش فعالی / کمبود توجه از شایع ترین بیماری های کودکان است. آمار ارائه شده توسط انجمن روانپزشکان آمریکا نشان می دهد که ۴ تا ۶ درصد کودکان مدرسه ای مبتلا به این اختلال هستند و در برخی گزارش ها این میزان تا ۲۰ درصد نیز می رسد در انگلستان آمار ابتلا زیر ۱ درصد است. نشانه های اصلی این اختلال، پرتحرکی، کمبود توجه و رفتار تکانشی است. این اختلال سه الگوی بالینی دارد، در نوع اول کودک علایم مربوط به پرتحرکی و علایم تکانهای نشان میدهد. نوع دوم مربوط به کمبود توجه و تمرکز است و در نوع سوم که شایع ترین است ترکیبی از علایم پرتحرکی، عملکرد تکانهای و کمبود تمرکز و توجه وجود دارد. از علل اصلی این اختلال موارد عصب شناختی، ژنتیکی، تغذیه ای، روانشناختی و اجتماعی ذکر شده است. از علل روانی اجتماعی، حوادث استرس زا، اختلال در تعادل خانوادگی با سایر عوامل اضطراب انگیز در شروع و دوام اختلال بیش فعالی از کمبود توجه سهیم هستند (کاپلان، ۱۹۹۸)اختلاف بین والدین و کودک و جو پرتنش در خانواده به پرتحرکی کودک دامن می زند. چو خانه باید نسبتا متعادل باشد و والدین انتظارات مناسبی از کودک داشته باشند و بتوانند با او به درستی رفتار کنند (داگلاس، ترجمه یاسایی، ۱۳۷۱) در حالی که عدم توجه مثبت، نبود صداقت و همدلی موجب خدشه دار شدن عزت نفس پسران می گردد (باس ، ۱۹۸۰)بنابراین نوع برخورد اعضای خانواده در ادامه رفتارهای نامطلوب این کودکان نقش دارد. متداول ترین روش درمان کودکان بیش فعال، کمک به والدین در یافتن راه هایی است که بتوانند با چنین کودکی کنار آیند.مشاهده کنش های بین مادر و فرزنده نشان می دهد که مادران کودکان بیش فعال در طول روز بیش از مادران کودکان بهنجار به فرزندان خود دستور می دهند. کودک بیش فعال همین که روال عادی زندگی اش به هم می خورد دچار سردرگمی می شود و این امر در او و خانواده اش ایجاد تنش می کند (کاپلان، ۱۹۹۸)رفتار نامطلوب کودک به نوبه خود واکنش هایی چون پرخاشگری، تنبیهات جسمانی و احساس خشم از جانب والدین را نسبت به کودک به وجود می آورد. این رفتارهای متقابل در نهایت منجر به حاد شدن مشکلات کودک می گردد و به این ترتیب چرخه معیوبی به وجود می آید، به شکلی که تدریجا تشخیص رقیق علت و معلولی رفتار کودک بسیار بعید به نظر می رسد. برای کاهش مشکلات رفتاری لازم است اصلاحاتی در محیط خانواده و مدرسه ایجاد شود (سوانسون و هنگرا، ۱۹۹۹؛ به نقل از: علاقبندراد، ۱۳۷۹). علایمی مانند پرتحرکی، کم توجهی و رفتارهای تکانشی به دارو پاسخ میدهنده ولی درمان های دارویی به تنهایی برای کنترل مسائل بیمار کافی نمی باشند و استفاده از درمان های غیردارویی از جمله روان درمانی فردی و گروهی، رفتار درمانی و آموزش والدین (‘PMT و آموزگاران ضرورت پیدا می کند (کاکاوند، ۱۳۸۵).در هر صورت در محیط خانواده که در واقع جامعهای محدود است، کنش و واکنش های میان اعضا تأثیر بسزایی در کاهش یا افزایش مشکلات موجود دارد، لذا در چنین محیطی صحبت از تاثیر یکسویه افراد به چه کودک و چه والدین – بر دیگری خطاست. نمی توان صرفا از مشکلات کودک سخن راند، حال آنکه روشن است که او در یک سیستم تعاملی رشد می یابد. مطرح نمودن اختلالات تشخیصی و رفتاری والدین و کارکرد خانواده به عنوان مشکل کودک نیز نادرست است. واضح است که خانواده ها به خاطر گچ خلفیها و ناسازگاریها و سرکشی های فرزندشان بیشترین آسیب را متحمل می شوند ولی این آسیب به خود کودکان برمی گردد و مشکلات آن ها را تشدید می کند. در اینجا این سؤال مطرح می شود که کارکرد خانواده در کودکان بیش فعال چگونه است. جدای از اینکه مبنای ژنتیکی و ارتی این اختلال قوی تر است، بد کارکردی خانواده چه از وجود چنین کودکانی در خانواده برخاسته باشد و چه بر طبق برخی از نظریه ها خود عامل ایجاد کننده این اختلال باشد، بر اساس پیشتر پژوهش ها و نتایج به دست آمده در ایجاد زمینه و تشدید پیش فعالی در کودکان مؤثر است و پس از ارزیابی عملکرد خانواده آیا استفاده از روش آموزش مادران می تواند تغییری در این عملکرد ایجاد نماید و در نهایت آیا بهبود این عملکرد در کاهش نشانه های این کودکان مؤثر است.آدلر یکی از نظریه پردازانی بود که به رابطه میان والد و فرزند به عنوان یکی از عوامل موثر در کاهش و یا افزایش نشانه های اختلالات رفتاری کودکان اشاره داشت و از دیدگاه آدلر اصول تربیتی نادرست والدین در خانواده می تواند باعث بروز و تداوم و تشدید علائمی که با عنوان اختلال رفتاری شناخته شده شود (پروچاسکا ,۱۹۹۹) با توجه به مطالبی که گفته شد سوال اصلی این تحقیق پاسخ به این مسئله است که آیا آموزش مادران با رویکرد آدلری بر عملکرد خانواده های دارای فرزندان با اختلال بیش فعالی – کمبود توجه موثر است ؟

اهمیت و ضرورت پژوهش

دیدگاه رشد نگر آسیب شناسی روانی ما را قادر می سازد بتوانیم پیشگویی کنیم چگونه ویژگی های اختلال بیش فعالی و کمبود توجه در طول زمان پیشرفت می کند و چگونه عوامل چندگانه زمینه ساز و حمایت کننده، شامل عوامل زیست شناختی و محیط خانوادگی برای تأثیرگذاری بر پیشرفت بیماری، با هم ارتباط متقابل دارند. چنین مدلی این امکان را به ما میدهد که بگوییم در کل کودکان و در تمام سنین، عوامل مختلفی در پیشرفت این بیماری، به طرق گوناگون در تعامل اند (فیشر و بکلی ۱۹۹۸)اغلب خانواده های کودکان مبتلا به بیش فعالی / کمبود توجه از هم گسیخته هستند و اعضای خانواده با یکدیگر متحد می شوند و عضو مبتلا که کاملا به خاطر طبیعت بیماری اش سر ناسازگاری دارد و از رعایت حد و مرزها سر باز می زند را کنار می گذارند. این کودکان همچنین تمایل دارند که از ساختار خانواده مستثنی گردند، این دسته کودکان قربانی می شوند، نمی توانند با دیگر اعضا برابر باشند و در نتیجه عقب می مانند، اهل خانه بر کودک مبتلا که خواستار توجه است و دائما مشکلاتی را در خانه، مدرسه و جامعه به وجود می آورد، متمرکز می گردند. در زندگی با افراد مبتلا به اختلال بیش فعالی و کمبود توجه، چیزی را نمی شود پیش بینی کرد (فیشر و بکلی، ۱۹۹۸).پس با توجه به شیوع بالای این بیماری مشکلاتی از قبیل حساسیت در مقابل آسیب های اجتماعی، افت کیفیت آموزش و در نهایت افت تحصیلی و … ایجاد می شود. چون مناسبت ترین شیوه کنترل این بیماری خانواده است با بررسی کارکرد خانواده در این کودکان می توان به کیفیت پاسخگویی خانواده به نیازهای خاص این گروه کودکان می برد و در آموزش ماردان کمکهای ویژهای به این خانواده ها نمود تا از تشدید و دوام بیماری کودکانشان جلوگیری شود. این امر به نوبه خود بر محیط و اعضای دیگر خانواده، مدرسه و جامعه تأثیر می گذارد. بدین ترتیب ضرورت خدمات مشاوره ای به این گروه والدین که خود آسیب دیده یا در معرض آسیب هستند نمایان می گردد(فیشر و بکلی ۱۹۹۸). پژوهش های زیادی در زمینه تاثیر و استفاده از رویکرد آدلری در کمک به والدین از طریق تغییر سبک های تربیتی آنها صورت گرفته است . که اکثر این پژوهش ها در خارج از کشور بوده بنابراین کمبود این پژوهش ها در ایران بخصوص در آموزش مادران منجر شد تا پژوهش حاضر که به رویکرد أدلری توجه دارد بر اساس مکتب آدلر، جلسات آموزشی برای مادران دارای کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی – کمبود توجه در ارتباط با عملکرد خانواده هایشان تدارک ببینند.از آنجایی که والدین مناسب ترین بازوی اجرای چنین آموزش هایی هستند در طی این تحقیق سعی بر آن است که چنین شیوه هایی در جهت درمان کودکان مبتلا به اختلال نارسایی توجه بیش فعالی بر روی مادرانشان اجرا گردد.

اهداف پژوهش

هدف کلی در این تحقیق بررسی تأثیر آموزش مادران با رویکرد آدلری بر عملکرد خانواده های کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی / کمبود توجه می باشد. روابط اعضای خانواده با یکدیگر در مجموعه خانواده نقش اساسی در بهداشت روانی هر یک از اعضا دارد. به ویژه کودکان که محصولات عمیقا رشد یابنده فرایندهای خانواده هستند. با توجه به جایگاه ویژه خانواده در فرایند رشد کودک امید است که بتوان با دادن آموزش و آگاهی به مادران که عضو مهمی از این جایگاه هستند و بررسی کارکردهای خانواده، تغییرات و اصلاحاتی در روند رشد تعاملات خانواده ایجاد کرد.

هدف اصلی

– بررسی تأثیر آموزش مادران با رویکرد آدلری بر عملکرد خانواده دارای فرزندان با اختلال بیش فعالی و کمبود توجه.

اهداف جزئی

– بررسی تأثیر آموزش مادران با رویکرد آدلری پر عملکرد حل مسئله در خانواده های کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی / کمبود توجه

– بررسی تأثیر آموزش مادران با رویکرد آدلری بر ارتباط در خانواده های کودکان مبتلابه اختلال بیش فعالی و کمبود توجه

– بررسی تأثیر آموزش مادران با رویکرد آدلری بر پاسخگویی عاطفی در خانواده های کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی / کمبود توجه

– بررسی تأثیر آموزش مادران با رویکرد آدلری بر کنترل رفتار در خانواده های کودکان مبتلا به اختلال _

اختلال بیش فعالی کمبود توجه

– بررسی تأثیر آموزش مادران با رویکرد آدلری پر نقش ها در خانواده های کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی / کمبود توجه

– بررسی تأثیر آموزش مادران با رویکرد آدلری بر رضایت عاطفی در خانواده های کودکان مبتلابه اختلال بیش فعالی / کمبود توجه

-بررسی تأثیر آموزش مادران با رویکرد آدلری بر کاهش نشانه های کودکان مبتلابه اختلال بیش فعالی / کمبود توجه

فرضیه های پژوهش

– آموزش مادران با رویکرد آدلری بر تغییر عملکرد خانواده های کودکان مبتلا به بیش فعالی /کمبود توجه مؤثر است

– آموزش مادران با رویکرد آدلری بر افزایش کارکرد حل مسئله در خانواده های کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی / کمبود توجه مؤثر است

– آموزش مادران با رویکرد آدلری بر افزایش ارتباط در خانواده های کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی کمبود توجه مؤثر است

– آموزش مادران با رویکرد آدلری بر افزایش پاسخگویی عاطفی در خانواده های کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی / کمبود توجه مؤثر است

– آموزش مادران با رویکرد آدلری بر افزایش کنترل رفتار در خانواده های کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی / کمبود توجه مؤثر است

– آموزش مادران با رویکرد آدلری بر افزایش نقش ها در خانواده های کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی و کمبود توجه مؤثر است

– آموزش مادران با رویکرد آدلری بر افزایش رضایت عاطفی در خانواده های کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی / کمبود توجه مؤثر است.