دکتر سپیده پور حیدری هستم، فارغ التحصیل روانشناسی عمومی در مقطع دکترا از دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز در سال ۱۳۹۵، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “مقایسه اثر بخشی آموزش فرزند پروری مثبت و کاهش تنیدگی مبتنی بر ذهن آگاهی بر سلامت روان مادر و همشیر، کیفیت رابطه مادر-فرزند و رابطه بین همشیران در مادران دارای کودک مبتلا به اختلال کمبود توجه-بیش فعالی” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه شهید چمران اهواز

دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی

رساله دوره دکترای تخصصی رشته روانشناسی

گرایش: روانشناسی عمومی

عنوان:

مقایسه اثر بخشی آموزش فرزند پروری مثبت و کاهش تنیدگی مبتنی بر ذهن آگاهی بر سلامت روان مادر و همشیر، کیفیت رابطه مادر-فرزند و رابطه بین همشیران در مادران دارای کودک مبتلا به اختلال کمبود توجه-بیش فعالی

اساتید راهنما:

دکتر سودابه بساک نژاد

دکتر ایران داوودی

استاد مشاور:

پروفسور مهناز مهرابی زاده هنرمند

نگارنده:

سپیده پور حیدری

تیر ماه ۱۳۹۵

فهرست مطالب

عنوان_

فصل اول: کلیات پژوهش

مقدمه

بیان مسئله

اهمیت و ضرورت پژوهش

سؤال های پژوهش

فرضیه های پژوهش

تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها

تعریف مفهومی آموزش فرزند پروری مثبت

تعریف عملیاتی آموزش فرزند پروری مثبت

تعریف مفهومی کاهش تنیدگی مبتنی بر ذهن آگاهی

تعریف عملیاتی کاهش تنیدگی مبتنی بر ذهن آگاهی

تعریف مفهومی سلامت روان (مادر) تعریف عملیاتی سلامت روان (مادر)

تعریف مفهومی سلامت روان (همشیر)

تعریف عملیاتی سلامت روان (همشیر)

تعریف مفهومی کیفیت رابطه مادر – فرزند

تعریف عملیاتی کیفیت رابطه مادر – فرزند

تعریف مفهومی رابطه همشیران

تعریف عملیاتی رابطه همشیران

فصل دوم: پیشینه پژوهش

تاریخچه اختلال کمبود توجه -بیش فعالی

معیارهای تشخیصی اختلال کمبود توجه- بیش فعالی

شیوع و همه گیر شناسی اختلال کمبود توجه- بیش فعالی

اختلال کمبود توجه بیش فعالی و محیط خانواده

رابطه مادر – کودک

کیفیت رابطه مادر و فرزندان در خانواده های دارای عضو مبتلا به اختلال

رابطه همشیران

رابطه همشیران در خانواده های دارای کودک مبتلا به اختلال

نقش مادر در ارتباط همشیران

سلامت مادر در خانواده های دارای کودک مبتلا به اختلال کمبود توجه -بیش فعالی

تأثیر سلامت مادر بر فرزند پروری، کیفیت ارتباطات و سلامت خانواده

سلامت همشیر کودک مبتلا به اختلال کمبود توجه- بیش فعالی

گستره درمان در خانواده های واحد کودک مبتلا به اختلال کمبود توجه- بیش فعالی

برنامه آموزشی فرزند پروری مثبت

اصول اساسی برنامه فرزند پروری مثبت

سطوح برنامه فرزند پروری مثبت

برنامه آموزشی کاهش تنیدگی مبتنی بر ذهن آگاهی

مؤلفه های ذهن آگاهی

راهبردها و فنون درمانی

پیشینه پژوهشی _

پژوهش های انجام شده در داخل کشور (اثر بخشی برنامه آموزشی فرزند پروری مثبت)

پژوهش های انجام شده در خارج کشور (اثر بخشی برنامه آموزشی فرزند پروری مثبت)

پژوهش های داخل کشور (اثر بخشی برنامه کاهش تنیدگی مبتنی بر ذهن آگاهی

پژوهش های خارج از کشور (أثر بخشی برنامه کاهش تنیدگی مبتنی بر ذهن آگاهی)

نتیجه گیری فصل سوم: روش پژوهش

روش پژوهش

جامعه آماری

نمونه و روش نمونه گیری

ابزارهای پژوهش

پرسشنامه محقق ساخته اطلاعات جمعیت شناختی

مصاحبه تشخیصی

مقیاس مشکلات رفتاری کودکان کانرز، فرم والد

پرسشنامه توانایی ها و مشکلات

پرسشنامه سلامت عمومی مقیاس رایطه والد کودک

پرسشنامه رابطه همشیران

پرسشنامه سلامت کودک روش اجرای پژوهش

فرآیند و جلسات مداخله

روش های تجزیه و تحلیل داده ها

فصل چهارم: یافته های پژوهش

یافته های توصیفی

بررسی مفروضه های تحلیل کوواریانس

یافته های استنباطی مربوط به فرضیه های پژوهش

یافته های مرحله پیگیری

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

بحث و نتیجه گیری

مربوط به یافته های تحقیق محدودیت های تحقیق

پیشنهادهای تحقیق

منابع و مأخذ

فارسی

پیوست ها

چکیده:

پژوهش حاضر به منظور مقایسه آموزش فرزند پروری و ذهن آگاهی بر سلامت روان مادر و همشیره کیفیت رابطه مادر به فرزند سالم و رابطه همشیران در خانواده های دارای کودک مبتلا به اختلال بیش فعالی شهر اهواز انجام شد. این پژوهش به صورت نیمه آزمایشی و طرح سه گروهی با پیش آزمون- پس آزمون و پیگیری بود ابتدا از بین مادران دارای فرزند مبتلا به اختلال مراجعه کننده به مراکز مشاوره شهر اهواز که علاوه بر داشتن یک فرزند مبتلا، دارای حداقل بک فرزند سالم بودند. المادر انتخاب و بر اساس دارو درمانی همتاسازی شدند. سپس نمونه به طور تصادفی به ۳ گروه ۱۷ نفری شامل دو گروه آزمایش و یک گروه کنترل) تقسیم شدند، که با توجه به ریزش آزمودنی ها مطالعه با ۴۵ نفر پایان یافت. ابزارهای مورد استفاده در این پژوهش شامل پرسشنامه های سلامت عمومی، سلامت کودک، رابطه همشیران و مقیاس رابطه والد کودک بود. قبل از اجرای مداخلات، از هر سه گروه پیش آزمون به عمل آمد. سپس، هر یک از گروه های آزمایش در ۸ جلسه مداخله شرکت کردند و به گروه سوم هیچ مداخله ای آموزش داده شد. پس از اتمام آموزش ها، از هر سه گروه پس آزمون و بعد از گذشت ۲ ماه از آنها آزمون پیگیری به عمل آمد. نتایج با استفاده از روش تحلیل واریانس چند منفیری نشان داد که هر دو روش بر سلامت روان مادر و رابطه مادر فرزند سالم مارتند اما از نظر تاثیر گذاری بر سلامت همشهر سالم و رابطه بین همشیران تنها مداخله فرزند پروری مؤثر تشخیت داشته شد. همچنین، نتایج نشان داد که تفاوت معنی قاری بین مداخله فرزند پروری و ذهن آگاهی وجود دارد. بدین معنی که در زمینه سلامت مادر، تاثیر آموزش ذهن آگاهی و در زمینه رابطه مادر فرزند تأثیر آموزش فرزند پروری، بیشتر بود.

کلید واژه ها: اختلال کمبود توجه بیش فعالی، فرزند پروری مثبت، کاهش تنیدگی مبتنی بر ذهن آگاهی سلامت روان مادر، سلامت روان همشیر، رابطه مادر فرزند، رابطه همشیران

مقدمه

خانواده یک نظام اجتماعی است که اختلال در هر یک از اعضای آن، کل نظام را مختل می کند و این نظام مختل شده به نوبه خود اختلالات مربوط به اعضا را تشدید کرده و مشکلات جدیدی را در خانواده ایجاد می کند (سادوک، کاپلان و سادوک .۲۰۰۷). در این میان، اختلال کمبود توجه بیش فعالی به عنوان یکی از مهم ترین و شایع ترین اختلال های تحولی انجمن روانپزشکی آمریکا و ۲۰۱۳، ترجمه یحیی سید محمدی، ۱۳۹۲)، اغلب با مشکلات روان شناختی و روان پزشکی چشمگیر کوتاه مدت و طولانی مدت بسیاری همراه بوده ( آکادمی اطفال آمریکا ، ۲۰۱۱) و تاثیر عمیقی بر زندگی کودکان مبتلا به اختلال و خانواده های آنها بر جای می گذارد (بگسستر، ۲۰۱۳، بوسیلگ، میسون، یل، پورتر و کارون ، ۲۰۱۰؛ میلانی فر، ۱۳۹۱). یافته های تحقیقی مختلف نشان می دهد که سطوح بالاتری از اختلال در عملکرد و تعارض در این خانواده ها النج، لوین و والن ، ۲۰۱۳: شرودر و کلی، ۲۰۰۹ء لیفورد، هارولد و تاپار ،۲۰۰۹) و نیز اختلال در رابطه والد فرزندی و رابطه همشیران (یکستر، ۲۰۱۳؛ سپسپرلی ، ۱۲۰۱۳ هابر ، ۲۰۱۰ء هارپین ،۲۰۰۵: رابینر ، ۲۰۰۴) نسبت به خانواده های عادی وجود دارد. این در حالی است که اغلب کودکان و والدین آنها شناخت کافی و روشنی از این اختلال ندارند (کوپر و اریگان ، ۲۰۰۱، ترجمه شریعت پناهی، ۱۳۸۷). کارلتون و همکاران (۲۰۱۴) بر این باورند که شروع اولیه نشانگان اختلال بیش فعالی همراه با نقص توجه مربوط به قبل از ۷ سالگی است با این حال، ممکن است نشانگان این اختلال تا سال های بعد از آن ظهور پیدا نکنند. طبق گزارش انستیتوی ملی سلامت روان ، نقص توجه شامل علایمی چون دشواری در توجه، گوش کردن به دستورات و تمرکز بر روی آنهاء سریع خسته شدن از انجام کارها، دست خط بده ناهماهنگی و بی برنامگی در حرکت، دشواری و ناتوانی در یادگیری می باشد. تکانشگری به صورت رفتار ناپخته، عمل بدون تفکر، کاهش آگاهی و حساسیت به آنچه در اطراف می گذرد، عجول بودن با واکنش شدید نشان دادن به مشکلات کوچک، با عجله وارد کاری شدن و از کار ناتمامی به کار دیگر پرداختن، نمایان می شود و بیش فعالی با علائمی چون ناتوانی در انتظار کشیدن در صف، فعالیت بیش از حد یا نداشتن استراحت، پرخاشگری، وارد شدن در فعالیت های خطرناک بدون در نظر گرفتن عواقب آن، حرف زدن بیش از حد و ناتوانی در آرام بازی کردن شناخته می شود (یحیی و سوخوز ، ۲۰۱۳). این علایم با توجه به سن فرد متغیر بوده (انجمن روانشناسی آمریکا، ۲۰۱۳، ترجمه یحیی سید محمدی، ۱۳۹۳) و از اوایل کودکی اغلب با رفتارهای ملی و دارای مشکل آشکار شده و در طول زندگی به صورت مزمن ادامه پیدا می کننده به نحوی که بسیاری از کودکانی که مبتلا به این اختلال هستند. علایم را تا بزرگسالی با خود به همراه دارند (وین اشتاین و ویزمن ، ۲۰۱۲). این در حالی است که مشکلات مربوط به این اختلال تنها شامل زندگی فردی کودک مبتلا به اختلال می شود، بلکه این کودکان به دلیل تکانشگری، مشکلات رفتاری و کاهش توجه، تأثیرات منفی عمیقی بر روابط اعضای خانواده و فضای کلی حاکم بر آن می گذارند (یکستر، ۲۰۱۳: آناستوپولوس، سامر و اسچتز ، ۲۰۰۹ گانوگوان و اوراوان ، ۲۰۰۸). این کودکان به واسطه همه مشکلاتی که دارند، تنش بالایی بر اعضای خانواده و بویژه والدین خود وارد کرده (لنج و همکاران، ۲۰۱۳؛ سیپ و جانسون ، ۲۰۰۵ روشن بین، پور اعتماد و خوشابی، ۱۳۸۶ : یوسفی، سلطانی فر و تیموری، ۱۳۸۸) و والدین آنها اون دنهوفداکر، نائاه ون در وین- مولدرزه سینما و همکاران ، ۲۰۱۰، کردستانی، ۱۳۹۳ فرحزادی، محمدی، علیپور، مداحی و سامانیان، ۱۳۹۴) و همبرهای شان (جونز، ولش، گلاسمیر و ناو گیا ، ۲۰۰۶: کندال، الثو، پرین و هاتون ، ۲۰۰۵: کندال. ۱۹۹۹: کامیاب نژاد و همکاران، ۱۳۹۰) در خطر کاهش سلامت روان قرار دارند.

بیان مساله

یکی از رایج ترین اختلالات دوران کودکی که توجه روان شناسان و روان پزشکان را به خود جلب کرده، اختلال کمبود توجه بیش فعالی است (بوسینگ و همکاران، ۲۰۱۰). این اختلال که نخستین بار در سال ۱۸۴۵ توسط پزشک آلمانی به نام هافمن شناسایی شد (زونگا .۲۰۱۲)، نوعی اختلال عصبی رشدی است که با سه ویژگی اصلی، یعنی نقص توجه، بیش فعالی و تکانشگری توصیف می شود. در ویراست پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی انجمن روان پزشکی امریکا، ۲۰۱۳، ترجمه سید محمدی، ۱۳۹۳)، اختلال کمبود توجه بیش فعالی این گونه تعریف شده است: الگوی مستمر بی توجهی و با بیش فعالی شدید و تکرار شونده که به طور نمونه در کودکان یک سطح رشدی دیده می شود. برای این اختلال سه زیر گروه تعریف شده است که عبارتند از: عمدتا بی توجه ، عمدتا بیش فعال و نوع مرکب (ترکیبی از دو زیر گروه بیش فعال و نقص توجه). از نظر میزان شیوع این اختلال، نسبت دخترها به پسرها تقریبا ۱به ۳ و در موارد بالینی نسبتی بین ۱به ۶ تا ۱ به ۹ گزارش شده است (راسمبوسن و لواندر ،۲۰۰۹) و شیوع آن در جامعه کلی، ۵ درصد در کودکان و ۵/ ۲ درصد در بزرگسالان گزارش شده است (انجمن روان پزشکی آمریکا، ۲۰۱۳، ترجمه سید محمدی، ۱۳۹۳).این در حالی است که با توجه به شیوع نسبتا بالای این اختلال، مشکلات رفتاری و هیجانی آن فقط شامل زندگی فردی کودکان مبتلا نبوده و کل خانواده را تحت تأثیر منفی خود قرار می دهند (یکستر، ۲۰۱۳؛ سیسیرلی، ۲۰۱۳ء هابر، ۲۰۱۰ء لیقورد و همکاران، ۲۰۰۹: شرودر و کلی . ۲۰۰۹). نارسایی در بارداری رفتاری و اختلال در کارکردهای اجرایی مشکل اساسی کودکان دارای اختلال کمبود توجه بیش فعالی محسوب می شود. ضمن اینکه، این کودکان از مهارت کافی و لازم برای نظارت بر رفتار خود برخوردار نبوده و نمی توانند رفتار خود را برای زمانی طولانی تنظیم کنند (بار گلی ، ۲۰۱۴). آنها هویتی جداگانه و منفرد نداشته و کل خانواده را در معرض خطر افزایش عواقب منفی همچون مشکلات سلامت جسمانی و روانی و تجارب ملفی فرار می دهند. از دیگر سو، مشکلات رفتاری همچون پرخاشگری، نافرمانی و قانون شکنی نیز به عنوان یکی از جدی ترین مشکلات این کودکان تأثیرات منفی بسیاری بر سیستم خانواده و سلامت اعضای آن بر جای می گذارد (سامر ، ۲۰۰۷).در این میان مشکلات ارتباطی کودک مبتلا به اختلال و مادرش شدیدا مختل بوده و رابطه مادر – فرزند در این خانواده ها در یک چرخه منقی همراه با کنترل و توأم با تعارضات و تعاملات ناکارآمد است (گانو و چانگ ،۲۰۱۳: لیفورد و همکارن، ۲۰۰۸، گیل، الیزابت، رابین و کلی ، ۲۰۰۷، جانستون، جن و اوهان ، ۲۰۰۶ء سیب و جانسون، ۲۰۰۵ چی و هینشا ،۲۰۰۲). مادر از نافرمانی و مشکلات رفتاری کودکش در عذاب است و با شیوه های نادرست کنترل رفتار سعی در تغییر رفتارهای منفی او دارد، کودک هم متقابلا در ارتباط با او لجباز تر و منفی گرا تر شده و این چرخه معیوب در ارتباط آنها با هم تداوم می یابد (کمپیل ۲۰۰۴۰: جانستون و مش ، ۲۰۰۱). همه ی اینها، در خواست های مضاعفی را بر مادران این کودکان تحمیل کرده و باعث افزایش ششش و انواع مشکلات روان شناختی از قبیل افسردگی و خلق منفی (بوسینگ، گری، میلز و کاروان ، ۲۰۰۷) و کاهش سطح سلامت در آنها می شود (هابر، ۲۰۱۰، آناستابولوس و همکاران، ۲۰۰۹؛ سامر، ۲۰۰۷؛ فرحزادی و همکاران، ۱۳۹۴، کردستانی، ۱۳۹۳ ) این در حالی است که، اگر والدین بیش از یک فرزند داشته باشند، تعارض و تنش تجربه شده در رابطه مادر با کودک دارای اختلال با تاثیر بر شیوه های ارتباطی و فرزند پروری مادر، کل خرده نظام والد – کودک، یعنی حتی رابطه والد یا گودگی عادی خانواده را تحت تأثیر قرار داده و باعث می شود که مادر ادراک و شیوه های فرزند پروری مشابهی در مورد رفتارهای همشیر سالم کودک دارای اختلال خود داشته باشد، که این امر بر رابطه آنها با هم و ادراک آنها از این رابطه تأثیر منفی می گذارد (هار، ۲۰۱۰: رابینر، ۲۰۰۴).به دنبال ارتباط والد کودک، ارتباط مهم دیگری که به طور گسترده ای تحت تأثیر منفی اختلال کمبود توجه بیش فعالی قرار می گیرد، رابطه بین همشیران است. کودکان مبتلا به اختلال به دلیل مشکلاتی که در ارتباط با توجه، بازداری رفتاری و خود تنظیم گری دارند، در ارتباط متقابل با همشیرهایشان در توجه به مکالمات، خواندن سرنخ های اجتماعی، دنبال کردن قواعد بازی، رعایت نوبت و مهار گردن پرخاشگری فیزیکی دچار مشکل هستند (بار کلی، ۱۲۰۱۴ زالکی و هیئشاو ، ۲۰۰۴)، که این رفتارها و متقابلا رفتارهای منفی که همشیران سالم در مقابل کودک مبتلا به اختلال نشان می دهد (رابینر، ۲۰۰۴)، به کاهش صمیمیت و افزایش تعارض در روابط بین آنها منجر می شود (یکستر، ۲۰۱۳: هابر، ۲۰۱۰ میکامی و فیفنر ،۲۰۰۸ مورهید ریچل، دالگرو لمری- چالفائت ، ۲۰۰۶؛ جونز، ولش، گلاسمیر و تاو گیا ،۲۰۰۶: یانگ، چئونگ و هونگ ، ۲۰۰۶، هاربین، ۲۰۰۵). از طرف دیگر، در کنار تأثیر مهم خلق و خو، شیوه ی فرزند پروری و کیفیت ارتباط مادر با فرزندان و ادراک آنها از نوع ارتباط مادر با هر یک از آنها نیزه بر کیفیت ارتباط همشیرها با هم مؤثر است. والدین و بویژه مادران دارای کودک مبتلا به اختلالات بیرونی سازی، به دلیل تعارضی که در ارتباط با کودک دارای اختلال خود تجربه می کنند، با مداخله نامناسب در رابطه همشیران (میکامی و فیفنر، ۲۰۰۸)، کنترل رابطه آنها و سپردن مسئولیت اضافی به همشیران سالم کودک مبتلا به اختلال (برنج، وان لیشات، وان أکن و هاسلاگر ،۲۰۰۴)، صرف وقت و سرمایه گذاری هیجانی بیشتر برای کودک مبتلا به اختلال، سپردن نقش مراقبت از او به همشیران سالم و پاداش دهی بدون دلیل به کودک مبتلا (شلمن ۱۹۹۸، به نقل از عزیزی، ۱۳۹۰) و گاهی ترجیح و عشق بیشتر نسبت به کودک سالم (برادی، اسٹونمن و گاجر ، ۱۹۹۶) بر رابطه خود با فرزندان و نیز رابطه همشیران با هم تأثیر منفی می گذارند (میکامی و فیفتره ۲۰۰۸، برنج و همکاران، ۲۰۰۴؛ لوباتو و کسائو ۲۰۰۲)، که این امر منجر به احساسات منفی و نارضایتی بیشتر در ارتباط با والدین و کودک مبتلا به اختلال در همشیران سالم می شود (سیسیرلی، ۲۰۱۲؛ هابر، ۲۰۱۰)، به طوری که سطوح بالاتری از پرخاشگری (کندال ،۱۹۹۹) تاسازگاری رفتاری و روان شناختی (رابینر، ۲۰۰۴): خشم (جونز و همکاران، ۲۰۰۶) و افسردگی و پرخاشگری (کامیاب نژاد، سیف نراقی و خوش کلام، ۱۳۹۰) در این دسته از کودکان در مقایسه با کودکانی که همشیر عادی دارند، گزارش شده است.