سیده مهرناز سید عزیزاله طهرانی هستم، فارغ التحصیل روانشناسی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه علامه طباطبائی در سال ۱۳۹۰، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “بررسی اثر بخشی قصه گویی در ارتقا مهارت های اجتماعی مبتنی بر رفتار های مربوط به خود در دانش آموزان دختر پایه چهارم ابتدایی شهر تهران ۸۹-۸۸” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه علامه طباطبایی

مرکز آموزش آزاد و نیمه حضوری

دانشگاه علامه طباطبایی

پایان نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد

عنوان:

بررسی اثر بخشی قصه گویی در ارتقا مهارت های اجتماعی مبتنی بر رفتار های مربوط به خود در دانش آموزان دختر پایه چهارم ابتدایی شهر تهران ۸۹-۸۸

استاد راهنما:

دکتر صغری ابراهیمی قوام

استاد مشاور:

دکتر حسین اسکندری

پژوهشگر:

سیده مهرناز سید عزیزاله طهرانی

۱۳۹۰

فهرست مطالب

عنوان

فصل اول : طرح تحقیق

مقدمه

بیان مساله

اهمیت و ضرورت پژوهش

فرضیه های تحقیق

فرضیه اصلی

فرضیه های فرعی

اهداف تحقیق

هدف اصلی

اهداف فرعی

متغیرهای پژوهش

تعریف مفاهیم واژگان اختصاصی طرح

فصل دوم : مبانی نظری و پیشینه پژوهش

قصه چیست

جایگاه قصه

نقش قصه

قصه به مثابه هنری بی نظیر

نقش قصه در پیشرفت و گسترش خلاقیت

کارکرد های قصه برای کودکان

فواید و مزایای کاربرد قصه

شیوه ها و فنون قصه گویی

قصه خوانی

قصه گویی ساده

قصه گویی همراه با پرده خوانی

قصه گویی همراه با تقلید صدا

قصه گویی همراه با تقلید حرکات

هنر قصه گویی

فواید و مزایای قصه گویی

مزایای قصه گویی در آینده

اهمیت قصه گویی

قصه گو باید

نقش آموزشی قصه در برنامه ریزی دوره دبستان

نقش قصه در رشد در رشد عاطفی و اجتماعی کودک

مدرسه به عنوان یک عامل برای اجتماعی کردن

رشد اجتماعی کودکان

جریان اجتماعی شدن

اجتماعی شدن در گستره نظریه های تحول روانی

نظریه روان تحلیل گری فروید

نظریه تحول روانی اجتماعی اریکسون

نظریه تحول شناختی پیاژه

نظریه تحول اخلاقی کلبرگ

سال های میانه

شاخص های رشد

رشد زبانی و شناختی

دوره دوستیابی

امتناع از رفتن به مدرسه

خصوصیات رشدی اواسط کودکی

مهارت های اجتماعی

عوامل موثر در یادگیری

ضرورت و اهمیت یادگیری

اهمیت یادگیری در دوران کودکی از دیدگاه اسلام

ضرورت یادگیری مهارت های اجتماعی

یادگیری مهارت های اجتماعی

پیش از مدرسه تا بلوغ

نکات مهم در آموزش مهارت های اجتماعی و تربیت اخلاقی

تحقیقات انجام شده در ایران

تحقیقات انجام شده در جهان

جمع بندی فصل دوم

فصل سوم : روش پژوهش

نوع و طرح تحقیق

روش نمونه گیری

جامعه تحقیق

نمونه تحقیق

ابزارهای تحقیق

روش ایرانی تحقیق

روش تجزیه و تحلیل آماری

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده های پژوهش

تجزیه و تحلیل توصیفی

تجزیه و تحلیل استنباطی

بررسی فرضیه اصلی

بررسی فرضیه فرعی اول

بررسی فرضیه فرعی دوم

بررسی فرضیه فرعی سوم

بررسی فرضیه فرعی چهارم

بررسی فرضیه فرعی پنجم

بررسی فرضیه فرعی ششم

فصل پنجم : بحث و نتیجه گیری

نتیجه گیری

نتیجه گیری در مورد فرضیه اصلی تحقیق

نتیجه گیری در مورد فرضیه فرعی اول

نتیجه گیری در مورد فرضیه فرعی دوم

نتیجه گیری در مورد فرضیه فرعی سوم

نتیجه گیری در مورد فرضیه فرعی چهارم

نتیجه گیری در مورد قرضیه فرعی پنجم

نتیجه گیری در مورد فرضیه فرعی ششم

محدودیت های پژوهش

پیشنهاد ها

پیشنهاد های پژوهشی

پیشنهاد های کاربردی

فهرست منابع

منابع انگلیسی

پیوست ها

چکیده :

کودکان و نوجوانان به خاطر ویژگی های خاص روانی و تمایلات خاصشان به مراتب بیشتر از بزرگترها به قصه علاقه دارند. کار کرد قصه گویی تنها برای لذت بخشی و افزایش قدرت تخیل و توانایی های شنوایی و کلامی کودک نیست، بلکه در کلاس درس از قصه گویی برای انتقال مفاهیم اجتماعی بهره می گیرند. با استفاده از ادبیات و داستان های کودکان می توان مهارت های ارزشمندی را در زمینه رفتارهای اجتماعی به کودکان آموزش داد. بنابراین، این پژوهش با هدف بررسی اثر بخشی قصه گویی بر ارتقای مهارت های اجتماعی مبتنی بر رفتارهای مربوط به خود دانش آموزان پایه چهارم ابتدایی شهر تهران طراحی شده است. روش پژوهش در چهار چوب روشی نیمه آزمایشی در قالب یک طرح پیش آزمون- پس آزمون پیگیری با گروه کنترل صورت گرفت. به همین منظور ۳۰ دانش آموز به صورت نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای در مقطع چهارم ابتدایی انتخاب شدند و کلیه دانش آموزان در هر دو گروه، پرسشنامه مهارت های اجتماعی ” ایندربیتزن و فوستر” (۱۹۹۲) را دریافت نمودند. سپس به طور تصادف در دو گروه ۱۵ نفری آزمایش و گواه جایگزین شدند. برنامه قصه گویی همراه با خلاصه نویسی و کار تکلیف، در طول هشت جلسه، به مدت یکماه بر روی گروه آزمایشی اجرا گردید. در حالیکه گروه گواه در طی این مدت برنامه روزانه خود را دنبال می کرد و هیچ گونه مداخله آموزشی دریافت نکردند. پس از اجرای برنامه آموزشی، مجددا، پرسشنامه بر روی هر دو گروه اجرا گردید. تحلیل داده ها با استفاده از تحلیل کوواریانس نشان داد که قصه گویی بر ارتقای مهارت های اجتماعی دانش آموزان دختر پایه چهارم ابتدایی در گروه آزمایش پس از پایان ۸ جلسه به طور معناداری موثر بوده است. این نتایج نشان می دهد که قصه گویی قابلیت ارتقاء مهارت های اجتماعی را دارد همچنین می توان از قصه گویی در آموزش و ارتقای مهارت بیان کردن احساسات، مراقبت از خود و رفتار مسولانه که از مهارت های اجتماعی مربوط به خود در دانش آموزان می باشد، استفاده کرد.

کلید واژه: ارتقاء مهارت های اجتماعی، رفتارهای مربوط به خود، قصه گویی

فصل اول: کلیات پژوهش

مقدمه:

شاید نخستین قصه، قصه آدم و حوا باشد که با فریب شیطان از بهشت خداوند رانده شد. شاید حضرت آدم علیه السلام به عنوان اولین قصه گو، بارها قصه رانده شدن خود از بهشت را برای فرزندانش تعریف کرده باشد تا عبرت بگیرند و فریب نخورند. هر چه باشد “قصه” از زمانی متولد شده است که انسان به وجود آمده و تا زمانی که انسان هست، قصه هم خواهد بود ( رحماندوست، ۱۳۷۷). بدون تردید عمو قصه، به بلندی عمر بشر است و شاید قصه گویی از زمانی آغاز گردید که آدم زبان گشود و توانسته است به وسیله آن داستان زندگی روزانه خود را بازگو کند و قصه زندگی اجدادش را نسل به نسل تا امروز برساند ( یونسی، ۱۳۷۷)جریانی که با شکل کنونی آن تا به امروز به دست ما رسیده است، امانتی است که سرچشمه آن از دل نمادهای تاریک و شاید از زمان آدم و حوا منشا گرفته است و زمزمه کنان در طول تاریخ، تحول یافته و اکنون بدین شکل برای ما به یادگار مانده است. آنچه به عنوان تاریخچه قصه و قصه گویی قابل ارایه است و منگی به آثار مکتوب است که می توان به آن استناد نمود ( غنی، ۱۳۷۶). قصه گویی کم کم با پیشرفت انسان کامل شد و رابطه بسیار نزدیکی با دوره های فکری انسان بافت، این طبیعی ترین نیاز انسان، همزمان با تغییر نگرش و دیدگاه ها تغییر یافت ( حکیمی و کاووسی، ۱۳۸۲). کودکان و نوجوانان به خاطر ویژگی های خاص روانی و تمایلات خاصشان به مراتب بیشتر از بزرگترها به قصه علاقه دارند. ماجراها و صحنه سازی های آن را باور می کنند. و عمیقا تحت تاثیر آن قرار می گیرند. تا آنجا که ممکن است راه و رسم قهرمان مورد علاقه خود را در زندگی واقعی نیز الگو قرار دهند و سعی در تقلید از اعمال و حرکات آن می کنند. کارکرد قصه گویی تنها برای لذت بخشی و افزایش قدرت تخیل و توانایی های شنوایی و کلامی کودک نیست بلکه در کلاس درس از قصه گویی برای انتقال مفاهیم اجتماعی بهره می گیرند. قصه های تاریخی که که وقایع گذشته را بازگو می کنند، قصه هایی که آداب و رسوم و اعتقادات فرهنگی و فرهنگ های گوناگون را به کودکان می شناساند، قصه هایی که مناسبت ها و جشن ها در روزهای مهم قومی و ملی را به کودکان معرفی می کنند ( قزل ایاغ، ۱۳۸۳). زبان فصه از فطرت انسانی و دوست داشتن قصه ها و شنیدن آنها سر چشمه گرفته است و از طبیعت انسان برخاسته است. از آنجا که کودکان به فطرت تزدیکترند، قصه و قصه گویی را دوست دارند و از آن تاثیر می پذیرند و می توان از آن به عنوان یک فن آموزشی و درمانی استفاده کرد ( جمالزاده، ۱۳۸۱). قصه و قصه گویی از مهمترین ابزارهایی است که می تواند تخیلات کودک را پرورش دهد و او را با دنیای اطراف و محیط زندگی اش آشنا کند. از این رو از قصه به عنوان پلی بین کودک و جهان اطرافش باد می شود، رویدادهایی که در یک قصه اتفاق می افتد دارای نظم خاصی است که این توالی میتواند امید به آینده و معنا را در زندگی انسان به تصویر بکشد، در واقع قصه ها مجموعه منسجمی از امبال، آرزوها و هدف های یک فوم هستند و از قصه گویی به عنوان روشی برای رشد مهارت های کلامی کودکان استفاده میشود، قصه با داستان وجوه مختلفی دارد. یکی از وجوه آن جنبه آموزشی و درمانی آن است. به وسیله قصه می توان کودکان را به کشف توانایی های خود برای برقراری ارتباطات واقعی و شناخت افکار و احساسات خود یاری رسانده و آنها را در حل و فصل بین فردی صورت آرام و از طریق گفتگو هدایت کرد. بنابراین قصه میتواند از نظر تربیت اجتماعی و عاطفی موثر باشد و بسیاری از مقررات و هنجارهای اجتماعی را به کودک منتقل نماید ( آشتیانی، ۱۳۷۱).قصه گویی به کودک کمک می کند وقایع چاره تاپذیر را را شناسایی کند و قصه ها به کودکان فرصتی می دهند تا خیالبافی هایشان را بیان کرده و موقعیت های متضاد را بررسی کنند ( گلدارد، ترجمه، پرنیانی، ۱۳۸۲)یکی از شیوه هایی که در آموزش مهارت های اجتماعی به کودکان بسیار موثر بوده است، قصه گویی است. با استفاده از ادبیات و داستان های کودکان می توان مهارت های ارزشمندی را در زمینه رفتارهای اجتماعی به کودکان آموزش داد. قصه منبعی غنی و ارزشمند و ابزاری خلاق، آسان و لذت بخش برای آموزش است.

بیان مساله

مهارت های اجتماعی مجموعه ای از توانائی ها است که زمینه سازگاری و رفتار مثبت و مفید را فراهم می آورند و این توانائی ها فرد را قادر می سازند مسئولیت های نقش های اجتماعی را بپذیرد و بدون لطمه زدن به خود و دیگران را با خواستها، انتظارات و مشکلات روزانه بویژه روابط بین فردی به شکل موثرتری رو به رو شود و برنامه آموزش آن برنامه ای است که مهارت های لازم را جهت ارتقاء بهداشت روان و پیشگیری از آسیب های اجتماعی به گروه مخاطب آموزش می دهد.به اعتقاد بندورا شخص، محبط و رفتار روی هم تاثیر متقابل داشته و هیچکدام اجزای جدای از یکدیگر نیستند. در نظر به یادگیری اجتماعی بندورا نیز یادگیری فرایندی فعال و مبتنی بر تجربه محیطی است و به همین جهت کودکان و افراد در جریان یادگیری و آموزش فعالانه به امر یادگیری مهارت های زندگی و تعامل با محیط می پردازند. بنابراین در این نوع آموزش از روشهایی که شرکت فعال افراد را در امر آموزش مهارت های اجتماعی و ارتباطات فردی و میان فردی تسهیل می بخشد، استفاده می شود. به اعتقاد بندورا افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی عمدتا از لحاظ باور های مختل در مورد کارآمدی خود و نه از لحاظ مهارت های اجتماعی واقعی با دیگران متفاوتند؛ وقتی افراد باور هایی در مورد کارآمدی اجتماعی خود شکل می دهند، موفقیت ها و شکست های اجتماعی خود را هماهنگ با این باورها تعبیر می کننده خود کار آمدی با دامنه گسترده ای از مسائل مانند افسردگی، مهارت های اجتماعی، جوانمندی و تنیدگی و استرس مربوط است نظر به مازلو بر اساس نیازهای اساسی روانی اجتماعی انسان بصورت پلکانی تنظیم گردیده است که تامین نیازهای پلکان اول شرطی است برای رسیدن به نیاز بعدی و در این تحقیق آموزش رفع این نیازها و رسیدن به مراحل بالاتر اجتماعی روانی مد نظر می باشد در نظریه اریکسون نیز فرد در هر مرحله از زندگی یا بحرانی رو به رو گشته که با حل این بحران روانی – اجتماعی به مرحله بعد سوق می یابد و داشتن مهارتهای اجتماعی در زندگی به فرد در حل بهتر و سلامت روانی اجتماعی وی کمک فراوانی می نماید و در آموزش جلسات گروهی به افراد آموزش داده می شود تا در حل بحرانهای مختلف زندگی موفقیت بیشتری داشته باشند و در حل و فصل بحرانها و مسائل قبلی و فعلی خویش توفیق یابند ( حسینی، ۱۳۸۶). اریکسون معتقد است که کودک در سن دبستان برای اولین بار مهارت ها و فعالیت های فرهنگی اولیه را می آموزد. این فعالیت ها شامل خواندن، نوشتن و همکاری با دیگران است که از طریق آموزش و پرورش به او منتقل می گردد. همچنین او بر اساس سلسله مقررات و قواعد خاصی، قدرت استدلال، انضباط و ارتباط با همسالان را در خود تقویت می کنند. در این دوره، کودکان مهارت های اجتماعی و وسایل و ابزار تکنولوژیک زمان خود را می آموزند. همچنین کودکان در این دوره، به کار، کوشش، پیشرفت، یادگیری مهارتها و احساس لیاقت و کفایت اجتماعی اهمیت زیادی می دهند ( کریمی، ۱۳۸۴).در اغلب جامعه ها کودکان در سنین ۵ / ۵ تا ۶ سالگی وارد مدرسه می شوند و قسمت بیشتری از وقت خود را در محیط مدرسه می گذرانند. بیشتر محققان روان شناسی که رشد شخصیت را حاصل تعامل بین فرد و محیط اطراف می دانند، سال های دبستانی را برای رشد بعضی جنبه های شخصیتی بسیار اساسی و مهم می دانند ( شاملو، ۱۳۸۲). انسان دنیای امروز به لحاظ پیچیدگی زندگی، وسعت و سرعت تغییرات با چالش های فراوانی روبروست که این چالش ها در قرن آینده بارزتر خواهد شد ( دلور، ۱۳۷۵). از چالش ها و بحران های مطرح می توان به مواردی همچون چالش بین جهانی شدن و بومی ماندن بحران جمعیت، بحران سلامتی و تغذیه و دگرگونی های فناوری و شرایط حرفه ای، اثرات فناوری نوین ارتباطی بر مهارت های اجتماعی و اخلاقیات، مشکلات خانوادگی، اشتغال والدین در بیرون از منزل اشاره کرد ( گزارش آموزش و پرورش، ۱۳۷۶) هر کدام از این بحران ها مشکلاتی را بر چگونگی زندگی افراد و رفتارهای اجتماعی و فردی آنها تحمیل می کند ( ادیب، ۱۳۸۲). آموزش مهارت های زندگی، فرد را برای غلبه بر چنین تنش ها و مشکلات زندگی که پیش روی فرد و جامعه است آماده می کند. اگر می خواهیم کودکانمان به بزرگسالانی اجتماعی و با محبت تبدیل شوند باید از همان ابتدا نیاز های آنها را برطرف سازیم و به آنها پاسخ دهیم. با این کار باعث شویم آنها به افرادی پاسخ دهند و به دیگران با رفتاری دوستانه، اجتماعی و با محبت تبدیل شوند. ارزیابی مهارت های اجتماعی کودکان در سال های اخیر مورد توجه متخصصان روانشناسی و تعلیی و تست بوده است. در این راستا تحقیقات متعددی در زمینه مهارت های اجتماعی بر تطابق و سازگاری آنی کودکان انجام شده است. کودکانی که مهارت های اجتماعی کافی، کسب کرده اند در ایجاد رابطه با همسالان ( آشر و تیلور ، ۱۹۸۱) و یادگیری در محیط آموزشی ( واکرو و هوپس ، ۱۹۷۶) موفق تر از کودکانی هستند که فاقد این مهارت ها باشند. پژوهش های پیگیرانه موید تاثیر منفی با نقص مهارت اجتماعی بر سلامت روان کودک است ( کوین و همکاران، ۱۹۷۳).انسان وقتی از نظر اجتماعی، رشد یافته محسوب می شود که قادر باشد با دیگران و محیط پیرامون خود سازگاری داشته باشد. رفتار اجتماعی مناسب به صورت طبیعی حاصل نمی شود بلکه قواعدی دارد که باید آموخته شود و مرتبا تکرار و تمرین گردد. در همین راستا می توان جهت ارتقای مهارت های اجتماعی کودکان از برنامه های قصه گویی بهره ها بیشتری برد. در قصه گویی کودک کاملا با شخصیت ها و حوادث داستان همراه می شود و آنها را با دیگر واقعیت های زندگی روزمره خود همسان می پندارد. شنیدن قصه، امکان تصویر سازی را برای کودکان فراهم می آورد. کودک با شنیدن قصه ها، صحنه ها اعمال شخصیت های آن را خلق می کند. توانایی تجسم و خیالباقی مبنای نصور خلاق است. به نظر می رسد این توانایی ها بر رشد شناختی و اجتماعی کودک تاثیر مثبت دارد ( گرین، ترجمه آدینه پور ۱۳۷۸). بسیاری از والدین در مورد اینکه در ساعاتی که آنان حضور ندارند و کودکشان در منزل تنها است و یا در مدرسه و در راه بازگشت به مدرسه است، چه اتفاقات احتمالی ممکن است برایشان اتفاق بیفند و آنان چه واکنشی می توانند از خود نشان دهند، در حالیکه هیچ حمایتی از سوی بزرگسالان نخواهند داشت، تحقیقات نشان داده است کودکان ۵ تا ۱۲ سال تنها ۴ % ، کودکان ۱۰ تا ۱۲ سال، ۱۰٪ و کودکان ۱۲ تا ۱۴ سال تنها ۱۷ % ، مهارت های اجتماعی مربوط به خودشان را آموخته اند این در حالیست که گزارش ها نشان داده است که افرادی که در مهارت های اجتماعی مربوط به خودشان، ضعیف عمل می کنند، بیشتر در معرض رفتارهای پر خطر از جمله استفاده از مواد، الکل با رفتارهای پر خطر جنسی هستند. همچنین این افراد، سازگاری هیجانی و عاطفی پایین تری دارند و در نهایت زودتر از سایرین از گروه های اجتماعی طرد می شوند و دچار اختلال های افسردگی و اضطراب خواهند شد ( مایر ، ۱۹۹۰). امروزه بخش قابل توجهی از برنامه های رسمی نظام های آموزشی دنیا به آموزش مهارت های زندگی اختصاص یافته است ( ادیب، ۱۳۸۲). واقعیت آن است که آموزش مهارت های اجتماعی و زندگی از فنونی ترکیب شده که به افراد برای کسب روابط بین فردی خود کمک می کند. شناختن و کاربرد رفتارهای مناسب را می توان یاد گرفت، فراموش کرد و از تو آموخت. انسان در مسیر زندگی، برخی از مهارت ها و روش ها و رفتارهای خوب را کسب می کنند اما سطح عملکرد او در این مهارت ها را می توان بهبود بخشید. برنامه درسی و محتوای آن بهترین ابزار جهت کسب مهارت های لازم برای تحقق رسیدن به دانش آموزان به درست زندگی کردن و ایجاد روحیه مدتی و جامعه پذیر ساختن ایشان به شمار می رود ( صفایی، ۱۳۸۹).با اینکه در بعضی از جوامع پیشرفته امروز، قصه گویی به عنوان یک هنر پر طرفدار و یک سرگرمی آموزشی پر جاذبه مطرح است اما این سوال مطرح است که چرا در کشور ما توجه چندانی به قصه گویی نمی شود؟ امروزه خانواده ها و بزرگترها فرصت طلایی و مهربانی آفرین قصه گویی را به جعبه های جادو بی سپرده اند تا گرفتار خوبش باشند. بنابراین با توجه به جنبه تربیتی، آموزشی و درمانی قصه و قصه گویی، می توان از آن به عنوان وسیله ای ارزشمند و کار آمد جهت ارتقا آموزش مهارت های اجتماعی سود جست. بنابراین این تحقیق بر آن است تا با سنجش تاثیر قصه گویی بر ارتقای مهارت های اجتماعی دانش آموزان دختر پایه چهارم ابتدایی، به سوال پژوهش، مبنی بر اینکه آیا قصه گویی می تواند بر ارتقای مهارت های اجتماعی مبتنی بر رفتارهای مربوط به خود از قبیل بیان کردن احساسات، پذیرفتن پیامد رفتار، رفتار مسولانه، رفتار اخلاقی، داشتن دید مثبت نسبت به خود و مراقبت از خود، تاثیر بگذارد؟ پاسخ دهد.

اهمیت و ضرورت پژوهش

شناخت کودک از محیط، ایجاد ارتباط با محیط از بدو تولد آغاز می شود و خانواده به عنوان اولین مکان برای اجتماعی کردن کودک محسوب می شود. مدرسه بعد از خانه سعی دارد که به صورت منطقی و منظم فرد را اجتماعی کند. برای این امر از دو طریق عمل می نماید. اول این که کودک با ورود به مدرسه باید بداند که وارد جامعه ی بزرگی شده است که دارای قوانین خاص خودش می باشد و او ملزم است که با رعایت این اصول و قوانین با افراد مخاطب خود ارتباط برقرار کند. در مرحله ی دوم دروسی در ارتباط با اجتماعی نمودن دانش آموزان در نظر گرفته شده که سعی دارد کودک درک درستی از جامعه و مسائل