فاطمه حسان هستم، فارغ التحصیل روانشناسی عمومی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه علامه طباطبائی در سال ۱۳۸۰، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “اثر بخشی آموزش رفتاری والدین بر کاهش اختلالات رفتاری کودکان ۷ تا ۱۰ سال مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی در استان قم” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه علامه طباطبایی

دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی

پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته روان شناسی عمومی

عنوان:

اثر بخشی آموزش رفتاری والدین بر کاهش اختلالات رفتاری کودکان ۷ تا ۱۰ سال مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی در استان قم

استاد راهنما:

دکتر اسد زاده

استاد مشاور:

دکتر اقا یوسفی

نگارش:

فاطمه حسان

بهمن ۱۳۸۰

فهرست مطالب

عنوان

فصل اول

مقدمه

مقدمه

بیان مسأله

اهمیت و ارزش پژوهش

اهداف پژوهت

فرضیات پژوهش

متغییر های پژوهش

متغییر مستقل

متغیرهای وابسته

متغیر های گرا

تعریف اصطلاحات و مفاهیم

تعارف نظری مفهومی)

تعاریف عملیاتی

فصل دوم مبانی نظری و پیشینه پژوهش

مقدمه

تاریخچه ی اختلال کمبود توجه و بیش فعالی

ملاک تشخیص کنونی

بی توجهی

بیش فعالی و تلاشگری ههههههه هههه

تکانشگری

سبب شناسی و نگاه متداول به طبیعت اختلال کمبود توجه و بیش فعالی

عوامل تکاملی

عوامل ژنتیکی

مطالعات ژنتیکی ملکولی

سرشت عوامل روانشناختی و عوامل اجتماعی

تجارب سال های اوان کودکی

عموامل رفتاری خانوادگی

فرآیند تحول نشانه ها

فرآیند تحول نشانه ها در دوران پیش دبستانی

فرایند تحول نشانه ها در دوران دبستان

فرآیند تحول نشانه ها در دوره نوجوانی

فرآیند تحول نشانه ها در دوره بزرگسالی

درمان

دارو درمانی

مداخله در سطح خانواده

مداخله در ستح مدرسه

برنامه آموزش والدین

تحول برنامه آموزش والدین

مداخلات روانشناختی

تحقیقات انجام گرفته در خارج از کشور

تحقیقات انجام گرفته در داخل کشور

فصل سوم روش تحقیق

مقدمه

طرح کلی پژوهش

متغیرهای پژوهش .

جامعه آماری

حجم نمونه و روش نمونه گیری

ابزار پژوهش

فرم جمعیت شناختی

پرسشنامه کانون

شیوه اجرای پژوهش

روش های تجزیه و تحلیل آماری

فصل چهارم نتایج پژوهش

مقدمه

توصیف داده ها

بررسی استنباطی داده ها

تعیین و کنترل متغیر های همگام و تا خواسته

پیش فرض تساوی واریانس ها

پیش فرض نرمال بودن

بررسی فرضیه های پژوهشی

فصل پنجم بحث و نتیجه گیری

مقدمه

فرضیات پژوهش

فرضیه اول

فرضیه دوم

فرضیه سوم

فرضیه چهارم

محدودیت های پژوهش

پیشنهادات پژوهش

منابع

چکیده

هدف: اختلال نقص توجه-بیش فعالی شایعترین اختلال عصبی رفتاری دوران کودکی می باشد که برای بهبود تعاملات اجتماعی و عاطفی ایشان به مداخلات روانی اجتماعی نیاز است و یکی از تأثیر گذار ترین این برنامه ها آموزش گروهی والدین می باشد. هدف این مطالعه بررسی تأثیر برنامه آموزش رفتاری والدین بر میزان اختلالات رفتاری کودکان دچار نقص توجه و بیش فعالی می باشد. روش: در این مطالعه نیمه آزمایشی ۳۰ کودک ۷ تا ۱۰ ساله مبتلا به اختلال نقص توجه-بیش فعالی، از بین مراجعه کنندگان به گلنیک روانپزشکی متخصص اعصاب و روان در شهر قم به روش ساده و در دسترس انتخاب و به طور تصادفی در دو گروه مداخله و شاهد قرار داده شده است. علاوه بر برنامه دارو درمانی در دو گروه، به مادران کودکان مداخله، به مدت ۸ جلسه دو ساعته و به صورت هفتگی برنامه آموزش رفتاری طبق دستورالعمل بار کلی ارائه شد. ابزار گردآوری داده ها شامل پرسشنامه، جمعیت شناختی و پرسشنامه ۴۸ سئوالی مقیاس کائرز و پرسشنامه تشخیص اختلال نقص توجه بیش فعالی DSM – IV بود. داده های حاصل از آزمایش ابتدا با استفاده از روش های آماری توصیفی توصیف شده است و سپس با استفاده از روش های آمار استنباطی (تحلیل کوواریانس) تفاوت های موجود بین دو گروهی بررسی شده است.

یافته ها: داده های حاصل از تحلیل کوواریانس تمرات پس آزمون نشانه های بیش فعالی و تکانشدی بیانگر این است که بین میانگین تعدیل شده نمرات نشانه های بیش فعالی شرکت کنندگان بر حسب عضویت گروهی (دو گروه آزمایش و گواه) تفاوت معناداری مشاهده شد ( ۰۵/۰ >P) لذا فرضیه اول پژوهش تأیید شد. بین میانگین های تعدیل شده تمرات پیگیری نشانه های بیش فعالی در گروه تفاوت معناداری وجود دارد ( ۰۰۱/۰ =P)  لذا فرضیه دوم تأیید شد بین میانگین های تعدیل شده نمره کلی مشکلات رفتاری بر حسب عضویت گروهی تفاوت معناداری مشاهده شد ( ۰۰۰۱/ ۰ =P) لذا فرضیه سوم تأیید شد. بین میانگین های تعدیل شده نمره کلی مشکلات رفتاری شرکت کنندگان بر حسب عضویتگروهی در مرحله پیگیری تفاوت معناداری مشاهده شد ( ۰۰۱/۰=P) لذا فرضیه چهارم نیز تأیید شد. نتیجه گیری: آموزش گروهی والدین کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه بیش فعالی در کاهش نشانه های بیش فعالی و اختلالات رفتاری این کودکان تأثیر گذار است و این برنامه می تواند در کنار برنامه دارو درمانی سودمند واقع شود.

کلید واژه ها: اختلال نقص توجه-بیش فعالی، اختلال رفتاری، آموزشی رفتاری والدین

فصل اول

مقدمه

اختلال نارسایی توجه و بیش فعالی اختلالی است که باعث پر فعالیتی، کم توجهی ،ورفتارهای تکانشی بیشتر و شدیدتر از معمول در کودکان مبتلا میشود. این بیماری نسبتا شایعی در بین کودکان است و بین ۳ تا ۵ درصد از کودکان به آن مبتلا هستند، (جیمز کا، ترجمه هاشمیان ۱۳۷۹)اختلال نارسایی توجه بیش فعالی در حدود ۲ تا ۴ سالگی شروع می شود (کارن و همکاران، ۲۰۰۶) این اختلال آشفتگی هیجانی معناداری رابرای کودکان پیش دبستانی و مراقبان آنها ایجاد می کند( دو پول و همکاران ۲۰۰۱ ) اخراج از گودکستان یا دبستان، نیاز به وقت و مراقبت مراقبان، محرومیت از رخدادهای خانوادگی و آسیب پذیری نسبت به سانحه وسایر نگرانی ها در مورد سلامت آنان از جمله این آشفتگی ها می باشد (لاهی و همکاران، ۲۰۰۴).

بیان مسأله

کودکان مبتلا به اختلال نارسایی توجه بیش فعالی مشکلات سلامتی روانی و جهانی همپوشی با اختلائشان نیز دارند و به طور مکرر از خدمات سیستم مراقبت سلامت استفاده می کنند. همانطور که چندین مطالعه پیگیری طولی نشان می دهد، مشکلات رفتاری در کودکان پیش دبستانی تا سنین مدرسه پایدار می ماند و با نقایص معناداری ارتباط دارد (کمپ بیل و همکاران ۱۹۹۲ ، کمپل و همکاران ۱۹۹۵، ایگلند و همکاران، لاهی و همکاران ۲۰۰۴).در مطالعه ای لاهی و همکاران ( ۲۰۰۴ ) ۲/ ۷۹% از کودکان پیش دبستانی که ملاک های تشخیصی کامل برای اختلال نارسایی توجه بیش فعالی را دریافت کرده بود و ۵/ ۳۴٪ از کودکان پیش دبستانی که ملاک ها را تنها در یک موقعیت و تنها در ارزیابی اولیه دریافت کرده بودند ملاک های کامل تشخیصی و همچنین نقایص کلی اجتماعی و تحصیلی را در سال های بعد نیز نشان دادند. نقایص ناشی از اختلال نارسایی توجه بیش فعالی و پایداری آن ها تا سال های بعدی بر نیاز به مداخله زود هنگام برای کودکان پیش دبستانی مبتلا به این اختلال تأکید می کند.تحقیقات نشان داده اند که ۵۰ تا ۶۵ درصد از کودکان بیش فعالی و نارسایی توجه علایم را تا دوره بزرگسالی ادامه می دهند . اگر چه بسیاری از آنها استخدام می شوند ولی آموزش و مقام اجتماعی اقصنادی شان پایین تر از افراد دیگر حتی خواهر و برادر شان می باشد. (بار کلی ۲۰۰۰).تنها ۱۰ تا ۲۰ درصد کودکان مبتلا به بیش فعالی وقتی به بزرگسالی می رسند از هر گونه تشخیص روانپزشکی رها می شوند، کارگردان خوب است و علائم اصلی اختلال را نشان نمی دهند، در صورتی که بقیه موارد بسیاری از همان مشکلاتی را ادامه می دهند که در سنین کودکی درطی نوجوانی داشته اند. رفتار کردن به قدر طولانی با همان مشکلات می تواند عوارض وحشتناکی را منجر شود. ۲۵ درصد این کودکان نیز در بزرگسالی رفتار نافرمانی نشان می دهند. نوجوانان مبتلا به اختلال بیش فعالی و کمبود توجه در برخی از مشاغل پاره وقت که توسط نوجوانان انجام می شود کار کرد خوبی به اندازه همسالان بدون اختلال خود دارند. هر چند بزرگسالان مبتلا به بیش فعالی در دنیا کار، احتمالا مشکلاتی دارند که به سابقه کاری ضعیف تر و مقام اجتماعی پایین تر آن ها بر می گردد (بارکلی، ۲۰۰۰)باتوجه به میزان شیوع بالای این اختلال و ماندگاری این اختلال در صورت عدم شناسایی و تیرات مخربی که این اختلال می تواند بر رویاط اعضای خانواده بگذارد و این که کودکان رفتارهای ناسازگارانه خود را در محیط های مختلف نشان می دهند، کمترین عناصر درمان میتواند شامل آموزش و مشاوره والدین در مورد ماهیت و علل و پیش آگهی در روند درمان باشد. (محمد اسماعیل ۱۳۸۵).در حالی که مطالعات گروهی بزرگ نشان داده اند که داروهای محرک برای درمان نشانگان اصلی این اختلال کارایی بیشتری دارند تا رفتار درمانی اما برخی بیماران و والدین آنان ممکن است احساس بدی درباره ی استفاده از دارو داشته باشند، به عنوان مثال در دو مطالعه بزرگ و گسترده مشاهده شد که ۱۵ درصد و ۲۱ درصد از شرکت کنندگان در پژوهش در مرحله ی آزمایشی با به دلیل عدم تمایل به استفاده از دارو از شرکت در پژوهش خوداری کردند و یا در حین پژوهش حاضر به استفاده از دارو تشدند (بارت و آلن دیک، یا ۲۰۰۴).خانواده ها معمولا مایلند قبل از استفاد از دارو، کودکان آن ها در جلسات رفتار درمانگری شرکت کنند. سایر نتایج مطالعات اخیر نیز ممکن است توصیه های درمانی ترکیبی را پیشنهاد کنند. مثلا به دلیل این که وقتی دارو درمانی به صورت ترکیبی با رفتار درمانی بکار گرفته می شود مقدار کمتری از دارو نیاز است تا به نتایج مثبتی دست یابیم، والدین را تجربه می کنند. تمایلد ارند که با رفتار درمانی شروع کنند و بعد مقدار کمی دارو استفاده کنند گروه مشارکتی ۱۹۹۹ MTA)از طرفی مشاهده می شود که نوجوانان مبتلا به اختلال نارسایی توجه بیش فعالی توام با اضطراب که رفتار درمانی می شوند دارای اثرات مثبت معادلی در مورد نشانگان اختلال نارسایی توجه بیش فعالی با کودکان دارای اضطراب که دارو درمانی به تنها را استفاده می کنند به دست می آورند(بارت و آلن دیک، ۲۰۰۴) از این رو باید درمان های مختلف به طور کاملا ایده آلی به کار گرفته شوند و اثرات هر یک از آن ها مورد ارزیابی دقیق قرار گیرد.در حال حاضر در مائهای مهم و برجسته برای اختلال نارسایی توجه بیش فعالی، عبارتند از دارو درمانی و برنامه های روانی اجتماعی با استفاده از راهبردهای رفتاری و رفتاری شناختی است ( آبیکوف،۱۹۹۶)از آنجا که والدین معمولا از اداره کودکان ADHD اظهار عجز می کنند. بنابراین پاره ای از محققان برنامه های آموزشی خاص برای افزایش توانایی والدین در قبولاندن دیدگاه خود به فرزندان شان و متقاعد کردن آنها تدارک دیده اند (بار کلی، ۱۹۹۰)

اهمیت و ارزش پژوهش

در حال حاضر پیشگری سرلوحه کار سازمان بهداشت جهانی است. بهداشتی روانی یکی از بخش های مهم سازمان بهداشت جهانی است و آموزش والدین یکی از رویکردهای مهم در بهداشت روانی است. آموزش والدین یکی از مهمترین روشهای پیشگیری از اختلالات روانی کودکان و نوجوانان می باشد و سرمایه گذاری در آن از جنبه های گوناگون مقرون به صرفه است زیرا بهایی که جامعه و دولت برای بزهکاری، اعتیاد ، افت تحصیلی ، افسردگی، خودکشی و نظایر آن می پردازد، بسیار سنگین است.در صورتی که آموزش والدین بر اساس اصول علمی برنامه ریزی شود، قطعا تأثیر چشمگیری در پیشگیری از اینگونه مشکلات خواهد داشت. به نظر می رسد هرچه آموزش والدین زودتر آغاز شود، احتمال موفقیت آن بیشتر خواهد بود.آموزش والدین را باید زمانی آغاز کرد که شخصیت کودکان کاملا شکل نگرفته است و احتمال اصلاح الگوهای رفتاری والدین و فرزندان بیشتر است.بنابراین همانگونه که پیرسون و همکاران (۱۹۹۳) اشاره کرده اند، لازم است قبل از اینکه مشکلات کاملا بوجودایند، روی پیشگیری تمرکز شود. (کلانتری و عابدی ۱۳۳۷).در پژوهش حاضر بر آنیم تا اثر بخشی آموزش رفتاری والدین بر کاهش اختلالات رفتاری کودکان ۱۰ تا ۷ سال مبتلا به اختلال نارسایی توجه بیش فعالی را در استان قم مورد سنجش قرار دهیم. ضمن بیان این مطلب که این پژوهش با این عنوان برای اولین بار در این استان اجرا می شود و علاوه بر نتایج نهایی تحقیق می تواند تجربه جدید و خوشایندی برای والدین و اعضای خانواده کودکان دارای این اختلال در این نقطه از کشورمان باشد.

اهداف پژوهش

۱- تعیین اثربخشی آموزش رفتاری والدین به شیوه ی گروهی بر مشکلات رفتاری کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی در مرحله پس آزمون نسبت به گروه گواه

۲- تعیین اثربخشی آموزش رفتاری والدین به شیوه ی گروهی بر مشکلات رفتاری کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی در مرحله پیگیری نسبت به گروه گواه

٣- تعیین اثر بخشی آموزش رفتاری والدین به شیوه ی گروهی بر نشانه های بیش فعالی و تکانشگری کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی در مرحله پس آزمون نسبت به گروه گواه.

۴- تعیین اثر بخشی آموزش رفتاری والدین به شیوه ی گروهی بر نشانه های بیش فعالی و تکانشگری کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی در مرحله پیگیری نسبت به گروه گواه.

فرضیات پژوهش

۱- آموزش رفتاری والدین به شیوه ی گروهی بر مشکلات رفتاری کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی در مرحله پس آزمون نسبت به گروه گواه موثر است.

۲- آموزش رفتاری والدین به شیوه ی گروهی بر مشکلات رفتاری کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی در مرحله پیگیری نسبت به گروه گواه موثر است

۳- آموزش رفتاری والدین به شیوه ی گروهی بر نشانه های بیش فعالی و تکانشگری کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی در مرحله پس زمون نسبت به گروه گواه موثر است.

۴- آموزش رفتاری والدین به شیوه گروهی بر نشانه های بیش فعالی و تکانشگری کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی در مرحله ی پیگیری نسبت به گروه گواه موثر است.

متغییرهای پژوهش

متغییر مستقل

متغییرهای مستقل در این پژوهش عبارتند از عضویت گروهی ( آموزش رفتاری والدین به شیوه های گروهی)

متغییرهای وابسته

متغییرهای وابسته در این پژوهش عبارتند از : نمرات پس آزمون و پیگیری مشکلات رفتاری و نشانه های اختلال نارسایی توجه و بیش فعالی.

متغییرهای کنترل

متغییر های کنترل در این پژوهش عبارتند از نمرات پیش آزمون و شغل پدر،

تعریف اصطلاحات و مفاهیم

تعاریف نظری (مفهومی)

الف) اختلال نارسایی توجه بیش فعالی: یک اختلال مغزی نسبتا شایع است. تشخیص این اختلال براساس ملاک های DSM است. و در این تشخیص بایستی حداقل ۶ مورد از دو دسته نشانه های بی توجهی و بیش فعالی/ انگائشگری در دو موقعیت جداگانه (مانند خانه/ مدرسه) از فرد مبتلا سر بزند و این نشانه ها بایستی ۶ ماه طول کشیده و با سطح تحولی فرد تطابق نداشته باشند و همچنین پیش از هفت سالگی ظاهر شده و عملکرد فرد را مختل کرده باشند. این اختلال باعث پر فعالیتی ، کم توجهی و رفتارهای تکانشی بیشتر و شدیدتر از معمول در کودکان مبتلا می شود (کیجا ۲۰۰۵ نقل از عصاریان (۱۳۸۴).

ب) آموزش رفتاری والدین: مداخله ای برای مشکلات رفتاری کودکان است که در آن والدین با یک درمانگر کار می کنند و درمانگر به آن ها روش های خاصی برای اصلاح واکنش هایشان نسبت به کودک، بهبود رفتارهای اجتماعی کودک، و کاهش رفتارهای نامناسب او آموزش می دهد (کازدین ۲۰۰۵).

تعاریف عملیاتی

اختلال بیش فعالی و تکانشگری: در این پژوهش این تشخیص توسط روانپزشک صورت می گیرد و منظورف کلیه ی کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی و تکانشگری مراجعه کننده به کلینیک های روانپزشکی شهر قم می باشد.آموزش رفتاری والدین؛ که در این پژوهش، منظور ۸ جلسه درمانی است که به صورت هفتگی وبه مدت ۹۰ دقیقه در کلینیک روانپزشکی شهر قم برگزار شد و در آن از اصول وعواقد آموزش رفتاری مانند ۱- بهبود مهارتهای کنترلی و الدین و افزایش توانایی های آن ها در مواجه شدن با مشکلات رفتاری کودک، بویژه نافرمانی آن ها ۲- افزایش آگاهی والدین در مورد علل بدرفتاری کودکان و اصول و مفاهیم زیر بنای یادگیری اجتماعی چنین رفتاری ۳- اصلاح متابعت کودک در تبعیت ۴- بهبود روابط بین والدین و مفاهیم زیر بنای یادگیری اجتماعی چنین رفتاری ۵-بهبود روابط بین والدین و کودک استفاده شد.