من فاطمه نیکزاد یادگار هستم، فارغ التحصیل روانشناسی عمومی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه شهید بهشتی در سال ۱۳۸۷، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “رابطه بین افسردگی نوجوانان با نشانه های متناظر در آزمون ترسیم درخت” می باشد که در ادامه بخشی از کلیات پژوهشی آن را مطالعه می کنید:

بیان مسأله:
تعریف، تشخیص و درمان افسردگی کودکان بیشتر در چهارچوب افسردگی بزرگسالان
صورت گرفته است. مقارن با پیشرفت در امر تشخیص بیماریهای روانی، کاربرد ملاکهای
تشخیصی برای اختلالات کودکان و نوجوانان نیز افزایش یافت و ابزارهای اندازهگیری امکان
بررسی افسردگی در کودکان و نوجوانان را فراهم آوردند (پارک ۲۰۰۷ ،۱ ). افسردگی به عنوان یک
اختلال خلقی با کاهش انرژی، احساس گناه، اشکال در تمرکز، بیاشتهایی و افکار مرگ و
خودکشی مشخص میشود (کاپلان ۲ و سادوک ۱۳۸۲ ،۳ ). اصطلاح افسردگی به تجربهی خلق ۴
غمگین فراگیر اشاره دارد. تجربهی ذهنی اندوه یا ملالت، در تعریف بالینی افسردگی در مرکز توجه
قرار دارد. باید در نظر داشت کودکان و نوجوانانی که افسرده تلقی میشوند با مسائل دیگری نیز
مواجه هستند. تحریکپذیری ۵، فقدان احساس لذّت، گوشهگیری اجتماعی ۶، عزّت نفس ۷ پایین، ناتوانی در تمرکز حواس، کارکرد تحصیلی پایین، تغییر در کارکردهای بیولوژیک (مانند خواب و
اشتها) و شکایات جسمانی از جمله مواردی به شمار میآیند که در افسردگی کودکان و نوجوانان
مشاهده میشوند. این افراد اختلالات روانشناختی دیگری را نیز تجربه میکنند. اختلالات اضطرابی
مانند اختلال اضطراب جدایی ۱ رایجترین اختلالی است که توأم با افسردگی در کودکان مشاهده
میشود. اختلال سلوک ۲ و اختلال لجبازی و نافرمانی ۳ نیز در نوجوانان افسرده رایج است (شکوهی
.( و پرند، ۱۳۸۴
لازم به توجه است که خودکشی ۴ مهمترین و وخیمترین عارضهی افسردگی است و معمولاً در
کسانی دیده میشود که به انتهای تحمل خود رسیده باشند و آن را به عنوان آخرین راه چاره
خلاص شدن از بیچارگیها و بدبختیهای خود میدانند. تقریباً دوسوم بیماران افسرده به خودکشی
.( میاندیشند و ۱۰ تا ۱۵ درصد آنها به زندگی خود خاتمه میدهند (کاپلان و سادوک، ۱۳۸۲
شیوع خودکشی بسته به سن متفاوت است. در اطفال کمتر از ۱۰ سال به ندرت با خودکشی مواجه
میشویم و پس از این سن، هر چه بر عمر انسان افزوده شود، شیوع خودکشی بیشتر خواهد شد،
.( در بین نوجوانان ۱۵ تا ۲۰ ساله خودکشی نسبتاً شایع است ( فروم، ۱۳۸۳
وجود چنین خطراتی در سنین نوجوانی پژوهشگر را بر آن داشت که به بحث و بررسی در
زمینهی افسردگی نوجوانان و گام برداشتن در جهت تشخیص به موقع و پیشگیری از عواقب
نامطلوب آن بپردازد. لازم به توجه است که شیوههای بسیاری برای سنجش افسردگی نوجوانان
وجود دارد که از جملهی آنها پرسشنامههای مداد کاغذی هستند. در مورد پرسشنامههای مداد کاغذی در برخی موارد ممکن است که کودک یا نوجوان انگیزهای
برای پر کردن پرسشنامه نداشته باشد و در نهایت به شکلی قالبی و تصادفی به سئوالات پاسخ
خواهد داد و این امر موجب مخدوش شدن اعتبار نتایج بهدست آمده خواهد شد. در برخی دیگر
از موارد با وجود اینکه کودک یا نوجوان آمادگی و انگیزهی لازم برای همکاری و پاسخگویی به
سئوالات پرسشنامه را دارد، اما به دلایلی در فهم بعضی از سئوالات و واژگان پرسشنامه دچار
مشکل میشود و به این ترتیب نتایج بدست آمده زیر سئوال میرود. گرچه مصاحبهها و
پرسشنامهها مورد استفاده فراوان قرار میگیرند ولی دارای محدودیتهایی هستند. یکی اینکه این
روشها وقتگیر و پرهزینهاند (هادزیاک ۱ و همکاران، ۲۰۰۴ ). دیگر اینکه منبع کسب اطلاعات در
خصوص وجود آسیب در کودکان چه در خلال مصاحبهها و چه در تکمیل پرسشنامهها، والدین
هستند. در واقع در این روشها، شکایات و گزارشهای والدین مبنای تشخیصگذاری قرار
میگیرد و لذا منجر به عدم دستیابی به بسیاری از اطلاعاتی میشود که میتوان بطور مستقیم از
طریق کودک بدست آورد (دادز ۱۹۹۵ ،۲ ). اگر بتوانیم از روشهای فرافکن، مانند نقّاشی، که ذاتاً
برای کودکان و نوجوانان جذّابیت دارند و انگیزهی لازم را برای همکاری ایجاد مینمایند، استفاده
کنیم، میتوانیم اطمینان بیشتری داشته باشیم که نتایج بدست آمده از این روش، دارای اعتبار لازم
. ( بوده و توانایی کمک به روانشناسان بالینی را در امر تشخیصدارند (ولتمن و برون، ۲۰۰۲
آزمونهای فرافکن امروزه به عنوان یکی از موثرترین تکنیکهای تشخیصی توسط متخصصان
بهداشتروان اعم از روانشناسان، روانپزشکان و رواندرمانگران بکار میرود.یکی از ابزارهای بسیار
، کارآمد در فعالیتهای پژوهشی روانشناسان بالینی و روانپزشکان، فنون فرافکن است ۸۹ ). این تکنیکها به محقّقان اجازه میدهد تا به انگیزههای ناهشیار دست یابند، چیزهایی که از
طریق مصاحبهها و یا اجرای پرسشنامهها بدست نمیآیند (اپنهیم ۱۹۹۲ ،۱ ). ابزارهای سنجش هنری
توسط بسیاری از درمانگرها برای تعیین سطح عملکرد درمانجو، تنظیم کردن هدفهای درمانی،
سنجش قدرت، کسب درک عمیقتر از مشکلات کنونی درمانجو و ارزیابی پیشرفت درمانجو
استفاده میشود (بتس، ۲۰۰۶ ). از جملهی این آزمونهای فرافکن، ترسیمهاهستند.
از زمان اشاعهی روشهای فرافکن یعنی از دههی ۱۹۴۰ ، بررسیهایی که هدف آنها دستیابی به
روشهایی است که بتوان بر اساس آنها به تشخیص ویژگیهای مرضی پرداخت، بصورت انبوه
.( وارد میدان شدهاند، آزمونهای فرافکن ترسیمی ۲ از جمله این آزمونها هستند (دادستان، ۱۳۸۳
آزمونهای ترسیمی به عنوان ابزارهای درمانی هستند که جهت ارزیابی اختلالات روانشناختی
به کار برده میشوند (مالچیودی ۲۰۰۶ ،۳ ). استفاده از ترسیم، روش مناسبی جهت ایجاد ارتباط با
، کودکان و کسب اطلاعات درباره آنها است، بدون اینکه مقاومتشان برانگیخته شود (لویک ۱۹۸۳ ،۴
به نقل از ویلسون ۲۰۰۴ ،۵ ). نقاشی کودکان همچون پیامی است که آنچه آنان نمیتوانند با زبان بیان
کنند، در آن منعکس میکنند (دادستان، ۱۳۸۳ ). کودکان تصویرهای ذهنی، احساسات، افکار،
حالات درونی، تعارضها و دیگر ویژگیهای ناهشیار خود را در آنچه به تصویر میکشند، فرافکنی
میکنند (فلاناگان ۶ و اسکوایل ۲۰۰۶ ،۷ ). از آنجاییکه فرض شده نقاشی حاصل بیان خود ۸ است، بنابراین میتوان از طریق آن اطلاعاتی را درباره حالات هیجانی کودکان بدست آورد (ویلسون ۱
.( ۱۹۹۳ ، به نقل از کیت ۲ و کاکس ۲۰۰۰ ،۳
نقاشی کشیدن معمولاً برای کودکان لذتبخش است و اضطراب ناشی از مورد ارزیابی قرار
گرفتن توسط سایر آزمونهای روانشناختی را در بر ندارد، لذا وسیله خوبی برای تسهیل ارتباط
برقرار کردن با کودک نیز هست (هریس ۱۹۶۳ ،۴ ). بخصوص در مورد کودکان با مشکلات خاص،
مانند کودکان مبتلا به سرطان، نقاشی روش بسیار کارآمدی برای ایجاد ارتباط و همدلی با کودک
است (دی گالو ۲۰۰۱ ،۵ ). همچنین غالباً فنون فرافکن ترسیمی احتمال دروغگویی یا بروز اطلاعات
غلط را نسبت به گزارش شفاهی کاهش میدهد (ولتمن و برون، ۲۰۰۳ ). بخصوص در مورد
کودکانی که از نظر تحول کلامی عقب هستند یا در بیان مسائلی، مثل مورد آزار قرار گرفتن با
مشکل مواجهند، نقاشی کمک میکند احساسات و افکاری را که نمیتوانند با زبان بیان کنند، به
تصویر بکشند (بلاگر ۶ و همکاران، ۱۹۸۲ ). از چند دهه گذشته آزمونهای فرافکن ترسیمی در
مراکز بالینی، با هدف تشخیصمشکلات هیجانی و رفتاری کودکان و نیز درمان آنها مورد استفاده
قرار گرفته است (پرات ۱۹۸۳ ،۷ ، به نقل از کاکس و کیت، ۲۰۰۰ ). برخی نیز به استفاده از آنها به
عنوان ابزارهای کلینیکی جهت سنجش و درمان تأکید کرده (استر ۸ و گلد ۱۹۸۷ ،۹ ، به نقل از
مایلن ۱۰ و گرین وی ۲۰۰۱ ،۱۱ ) و کارایی آنها را جهت غربال مشکلات هیجانی و رفتاری تأیید نمودهاند ( ناگلری ۱ و همکاران، ۱۹۹۱ ، باک ۱۹۷۰ ،۲ ، برنز ۳ و کافمن ۱۹۷۰ ،۴ ، به نقل از فلاناگان و
اسکوایل، ۲۰۰۶ ؛ ماتو ۵ و همکاران، ۲۰۰۵ ؛ کیت و کاکس، ۲۰۰۰ ). آزمونهای ترسیمی بسیاری
وجود دارد که نظر محققین را به خود جلب کرده و مورد بررسی و استفاده قرار دادهاند (ادن ۶ و
.( همکاران، ۲۰۰۳ ؛ کیبی ۷ و همکاران، ۲۰۰۲
از جمله این آزمونهای ترسیمی، آزمون ترسیم درخت است. در قلمرو روانشناختی، آزمون
ترسیم درخت را در ارزشیابی عقلی، در هدایت حرفهای و بطور کلی در زمینهی بالینی بکار میبرند
.( و بدین وسیله نهتنها به یک تشخیصبلکه به یک پیشآگهی نیز دست مییابند (دادستان، ۱۳۸۳
کخ ۸ و بعد استورا ۹ از درخت به عنوان موضوعی جهت شناخت شخصیت کودک استفاده
کردهاند. برای تجزیه و تحلیل نقّاشی درخت باید سه قسمت آن را مشخص کرد که عبارتند از:
ریش ، ه تن ، ه شاخهها و برگه.ا
ریشه که در زمین فرو رفته و درخت از آن غذا دریافت میکند، نماد ناخودآگاه و فشارهای
غریزی است. تنه پرثباتترین و مشابهترین عامل به خود کودک است، بنابراین بیانگر مشخصات
دائمی و عمیق شخصیت اوست. شاخه و برگها بیانگر طریق ارتباطی او با دنیای خارج است. با
، کمک این بررسی میتوان با در نظر گرفتن قسمتهای مختلف نقّاشی آن را تعبیر کرد (فراری ۱۰
۱۳۸۲ ). لذا در این پژوهش از آزمون ترسیم درخت برای بررسی و ارزیابی افسردگی نوجوانان
استفاده شده است در این پژوهش سعی بر این است که روشن گردد، آیا اصولا مًیتوان برخی از تولیدات ترسیمی نوجوانان را بهعنوان یک وسیلهی ردیابی مقدماتی در زمینهی تشخیصی بکار برد؟
و دیگر اینکه تا چه حدی میتوان به نتایج آزمون ترسیم درخت که یک آزمون فرافکن است در
سنجش افسردگی دانشآموزان اعتماد کرد؟ و اینکه بطور کلی آیا میتوان از چنین ابزاری در مراکز
درمانی، مراکز مشاوره، مدارس، و کلینیکها برای ردیابی اولیهی اختلالهای عاطفی کودکان و
نوجوانان به شکلی گسترده استفاده کرد و تدابیر لازم جهت پیشگیری به موقع از ظهور علائم
افسردگی در دانشآموزان اتخاذ نمود؟
آیا بین افسردگی نوجوانان با » در یک جمعبندی کلّی سئوال اصلی پژوهش این است که
«؟ نشانههای متناظر آن در آزمون ترسیم درخت رابطهای وجود دارد
لازم به ذکر است که منظور از نوجوانان در این پژوهش دختران ۱۴ تا ۱۷ سالهی شهر تهران
است. با وجودی که درصد تشخیصهای افسردگی قبل از بلوغ در پسران بیشتر است ولی این رقم
بعد از سنین بلوغ در بین دختران افزایش یافته و آمار دختران افسرده به دو برابر پسران افسرده
.( میرسد ( پارک، ۲۰۰۷
این امر پژوهشگر را بر آن داشت که به بررسی دختران نوجوان بپردازد. در عین حال گسترهی
مورد بررسی در این پژوهش ۱۴ تا ۱۷ سال میباشد که جزئی از گسترهی سنی دورهی نوجوانی
است. لازم به ذکر است که دورهی نوجوانی ۳ مرحله را در بر میگیرد: مرحلهی پیشنوجوانی
این مرحله آغاز بحرانها یا انتشار یک پیام است . طلیعهای است که هنوز مؤلفه های عاطفی آن
از سازشی افتگیهای دوره ی کودکی جدا نشده اند، ولی گسستن خود را آغاز کرده اند. مرحلهی در خود فرورفتن
در وهلهی دوم همگرایی، تظاهرات متعددی پایهی سازمان جامع ذهنی جدیدی را ایجاد
میکند. نوجوان در برابر محیط خود وضع مشخص و معینی به خود میگیرد و برای روش زندگی
خود طریقهی رفتار معینی را تثبیت میکند. این مرحله در خود فرو رفتن و به خود خزیدن است.
این مرحله بیش از مراحل دیگر پدران و مادران را نگران فرزند خود میسازد، چه تماس خود را
با وی منقطع و توافق خود را با او منهدم میپندارند.
مرحلهی از خود بر آمدن
بالاخره در مرحلهی سوم یک نوع گشایش در تمرکز حالت قبلی بهتدریج بهوقوع میپیوندد.
نوجوان فعال میشود و دوباره به دیگران روی میآورد. این مرحله از خود برون آمدن و پایان
.( یافتن بحران است (منصور، ۱۳۸۳
با توجه به مراحل ذکر شده در دومین مرحله است که نوجوان بیشترین علائم اختلالات خلقی
را نشان میدهد که تقریبا مًعادل با سن ۱۴ تا ۱۷ سالگی است. این امر پژوهشگر را بر آن داشت که
به بررسی نوجوانان دختر ۱۴ تا ۱۷ ساله بپردازد.

اهمیت و ضرورت پژوهش:
تا چند سال پیش تصور کلّی در بین متخصصان بالینی این بود که کودکان و نوجوانان به ندرت
به افسردگی مبتلا میشوند، اما پژوهشهای جدید نشان میدهند که درصد قابل ملاحظه ای از
نوجوانان وکودکان به افسردگی هایی از نوع خفیف یا شدید مبتلا هستند (ماسن، ۱۳۸۲ ). حتّی
برخی از برآوردهای آماری حاکی از آن است که افسردگی رایجترین مشکل روانی نوجوانان است
و آمارها نشان میدهند که از هر ۱۰۰ کودک ۳ کودک و از هر ۱۰۰ نوجوان ۹ نفر آنها مبتلا به افسردگی است.