پریناز سجادیان هستم، فارغ التحصیل روانشناسی بالینی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه اصفهان در سال ۱۳۹۱، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “ارائه الگوی ساختاری عوامل خطر سوگ بحران زا و رابطه آن با اختلال استرس پس از سانحه در کودکان و نوجوانان داغدیده مهاجر افغانی” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه اصفهان

دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی

پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته روان شناسی بالینی

عنوان:

ارائه الگوی ساختاری عوامل خطر سوگ بحران زا و رابطه آن با اختلال استرس پس از سانحه در کودکان و نوجوانان داغدیده مهاجر افغانی

استاد راهنما:

دکتر مهرداد کلانتری

استاد مشاور:

دکتر احمد عابدی

پژوهشگر:

پریناز سجادیان

شهریور ماه ۱۳۹۱

فهرست مطالب

عنوان

فصل اول: کلیات پژوهش

مقدمه

شرح و بیان مساله پژوهش

اهمیت نظری، عملی پژوهش

اهداف پژوهش

فرضیه های پژوهش

متغیرهای پژوهش

تعاریف اصطلاحات و مفاهیم

تعاریف نظری (مفهومی)

سوگ بحران زا

عوامل خطر سوگ بحران زا

اختلال استرس پس از سانحه (PTSD )

تعاریف عملیاتی

سوگ بحران زا

عوامل خطر سوگ بحران زا

اختلال استرس پس از سانحه

فصل دوم: پیشینه پژوهش مقدمه

پیشینه نظری

گفتار اول: سوگ و سوگ

سوگ، سوگواری، سوگ

انواع سوگ

سوگ طبیعی

دورهای طبیعی سوگ

تظاهرات سوگ طبیعی

تظاهرات جسمانی

تظاهرات شناختی

تظاهرات هیجانی- عاطفی

تظاهرات رفتاری

تظاهرات اجتماعی

سوگ آسیب شناختی یا پیچیده

سوگ پیشاپیش

تشخیص افتراقی

سوگ بهنجار و سوگ آسیب شناختی

سوگ و افسردگی سوگ آسیب شناختی و اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)

سوگ آسیب شناختی و اختلال اضطرابی

انواع فقدان

مرگ فرزند

مرگ همسر

مرگ والدین

عوامل خطر زای سوگ

جنسیت

ترتیب تولد

دلایل مرگ

مرگ قابل پیش بینی یا ناگهانی

موضع گیری های نظری درباره ی سوگ

نظریه روان پویائی

نظریه ی دلبستگی و میان فردی

نظریه شناختی

نظریه رفتارگرایی

نظریه مراحل

رویکرد سیستم خانواده

مدل فرآیند دوگانه کنار آمدن با فقدان

مدل مراحل رشد

گفتار دوم: اختلال استرس پس از سانحه

تاریخچه اختلال استرس پس از سانحه

ملاک های تشخیهی اختلال استرس از سانحه بر اساس IV – IR- DSM

ویژگی و اختلالات همراه

سبب شناسی

ابعاد عوامل فشار زا

متغیرهای شخصیتی

متغیرهای محیطی

پاسخ های فرد به آسیب

شیوع، سیر و الگوی خانوادگی

تشخیص افتراقی و پیش آگهی

مشکل طبفای تشخیصی PTSD

فرایندهای روان شناختی و PTSD

حافظه و PTSD

توجه و PTSD

تجزیه و PTSD

واکنش های شناختی هیجانی وPTSD

باورها و PTSD

نقش حمایت های اجتماعی و خانوادگی در PTSD

نظریه ها و مدل های کنونی در تبیین و سبب شناسی PTSD

مدل زیست شناسی

مدل شناختی- رفتاری

نظریه پردازش هیجانی

مدل فراشناختی

نگرش کلی به سبب شناسی PTSD

بخش دوم: پیشینه پژوهش

پیشینه پژوهش در داخل از کشور

پیشینه پژوهش در خارج از کشور

نتیجه گیری

فصل سوم: روش پژوهش

مقدمه

طرح کلی پژوهش

متغیرهای پژوهش

متغیرهای مستقل

متغیرهای وابسته

جامعه آماری

حجم نمونه و روش نمونه گیری

ابزارهای پژوهش

پرسشنامه جمعیت شناسی ۲۲ سوالی محقق ساخته

پرسشنامه سوگ کودکان (TGIF) دیرگرو و همکاران، ۲۰۰۱)

پرسشنامه مقیاس تجدید نظر شده تاثیر وقایع ۸-CRIES

شیوه اجرا و تدوین الگو

روش تجزیه و تحلیل داده ها

فصل چهارم: یافته های پژوهش

مقدمه

یافته های توصیفی

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

خلاصه پژوهش

بحث در یافته های پژوهش

فرضیه های پژوهش

نتیجه گیری

محدودیت های پژوهش

پیشنهادات پژوهش

پیشنهادات کاربردی

فصل اول

کلیات پژوهش

مقدمه

سوگ در کودکان و نوجوانان از موضوعات قابل بحث در روانشناسی بالینی کودک می باشد که اخیرا بسیار مورد توجه قرار گرفته است. یکی از مسائل اساسی در این زمینه آن است که کودکان داغد. پده در معرض چه مشکلات روانشناختی فرار خواهند گرفت؟ سوگ بحران را می تواند به اختلال پس از سانحه منجر گردد. داغدیدگی حالت سوگ مربوط به فرد مورد علاقه است.در متن تجدید نظر شده راهنمای تشخیصی و آماری اختلال های روانی ، داغدیدگی یک اختلال روانی محسوب نمی شود، بلکه در طبقه اختلالات دیگر که ممکن است کانون توجه بالینی باشند، منظور شده است، در DSM – V برای اولین بار اختلالات مرتبط با داغدیدگی بعنوان یک طبقهی تشخیصی جدید مطرح شده است. طول مدت داغدیدگی طبیعی متغیر است. در کودکان طول مدت آن تا حدودی به نظام حمایتی مناسب بستگی دارد (سادوک و سادوک ، ۱۳۸۸). امروزه مسئله سوگ و داغدیدگی مورد توجه پژوهشگران در دانشگاههای معتبر جهان قرار گرفته است، یکی از دلایل توجه پژوهشگران به این مسئله این است که غالبا یوگی به شکل علت زیربنایی انواع اختلالات روانی و جنسی متجلی می شود. بالبی (۱۹۸۰)، در تائید این پدیده می گوید: “تجربه بالینی و مطالعه شواهد درباره این باور مهم تقریبا شگی جای نمی گذارد که بسیاری از بیماریهای روانپزشکی تجلی ماتم زدگی پائولوژیک می باشد . بررسی های زیادی نشان می دهند که مرگ والدین در کودکان پیامدهای منفی زیادی را به همراه دارد که شامل مشکلات سلامت روانی افسردگی، اضطراب، شکایات بدنی، استرس پس از سانحه، سوگ بحران زا، کاهش موفقیت تحصیلی و عزت نفس و مرکز کنترل بیرونی می باشد (کوهن، مانریو و دیلینگر ،۲۰۰۹ و داودنی : ۲۰۰۰ و لوتسکی، آیرز، سندلر و بار : ۱۹۹۷)بلک (۲۰۰۲) اشاره کرده است که در کشورهای غربی بین ۱۵ تا ۴ درصد کودکان، حداقل یکی از والدین خود را در کودکی از دست داده اند. به نظر او در کشورهای در حال توسعه، که تحت تأثیر فاجعه طبیعی، جنگ و درگیری های داخلی هستند، این میزان به مراتب بیشتر است، در نتیجه عدم توجه به پدیده و با توجه به نتایج و پیامدهای آن مصدمات جبران ناپذیری را در پی خواهد داشت.

شرح و بیان مساله پژوهش

سوگواری به دنبال از دست دادن عزیزان، فرآیندی طبیعی و لازم است که همراه با تغییراتی در ابعاد شناختی، هیجانی، جسمانی، رفتاری و اجتماعی در فرد داغدیده دیده می شود آوردن ، ۱۹۹۱). حل و فصل آن نیز مستلزم پردازش شناختی و هیجانی فقدان توسط فرد داغدیده است (هورویتز، ۱۹۹۷ به نقل از هاروی، کارلسون و هاف، ۲۰۰۱). گاهی افراد مهارت و توانایی و فرصت لازم برای گذراندن فرآیند طبیعی سوگواری ندارند. تجربهی سوگ و تنیدگی حاصل از آن از عوامل تاثیر گذار بر تشدید بیماری های جسمی و تقویت آمادگی در آسیب پذیری به اختلالهای روانپزشکی است که با هزینه های عمده فردی و اجتماعی همراه است (برگستین ۱۹۸۵ به نقل از بالک ، ۱۹۹۹)۔ سو به عنوان یک پدیده اجتماعی – روانی به صورت یک حادتهای پیش بینی پذیر و یا غیر قابل پیش بینی برای هر فردی در تمامی جوامع بشری از صنعتی تا ابتدائی تجربه ای گریز ناپذیر است. از جمله فقدانهای بسیار دشوار که می تواند بر وضعیت تعادل و توازن خانواده موثر باشد، مرگ نزدیکان به ویژه پدر و مادر است. در صورت جوان بودن خانواده، مرگ یکی از والدین می تواند اثرات دراز مدتی بر فرزندان داشته باشد، این مرگ نه تنها منجر به مختل شدن تعادل عاطفی – هیجانی می شود، بلکه کار کرد نان آور خانواده با نقش مادر را که از مهمترین کار کرده است از بین می برد (وردن، ۱۳۷۴، هرپس ، ۱۹۹۱).با توجه به آمار مرگ و میر و نیز متوسط حجم خانواده ایران در سال ۱۳۸۶ تخمین زده می شود که در سال مذکور نزدیک به سه و نیم میلیون نفر، یکی از بستگان درجه یک خود را از دست داده اند. لازم به ذکر است که ٪۱۷ از این مرگ و میرها ناشی از سوانح یا بلایا میباشد که چتر، مرگهای ناگهانی و محرک واکنش های شدید سوگ محسوب می شود (مرکز آمار ایران، ۱۳۸۴)، در ایالات متحده تخمین زده می شود که هر ساله ۸ میلیون نفر مرگ یکی از اعضای خانواده خود را تجربه می کنند (استروب ، هاتسون و شات ، ۱۹۹۳).در دهه های اخیر با توجه به صنعتی تر شدن جوامع، ازدیاد پدیده ی مهاجرت و فاصله گرفتن بیشتر انسانها از یکدیگر، الگوی تخلیه عواطف ناشی از سوگ به شکل طبیعی خود صورت نگرفته و از طرفی با انجام نشدن کامل سوگواری و فقدان شبکه های حمایتی برای فرد داغدیده، عوارض ناشی از سوگ نشد بد میشود (استروب و همکاران، ۱۹۹۳)، گرچه بسیاری از افراد بدون دریافت کمک حرفه ای دوران موگ خود را پشت سر می گذارند و لیکن در تحقیقات مختلف نشان داده شده است که عدم دریافت درمان با مشاوره سوگ واجد اثرات زیان بار برای افراد داغدیده است (وردن، ۱۹۹۱). نرخ کاهش تنیدگی در داغدیدگان کند است و در ۱۷ درصد افراد داغدیده حتی پس از گذشت یک تا سه سال دوام می آورد (مورفی ، ۱۹۹۷). در ۱۵-۱۰ درصد موارد سوگی عطبیعی روندی آسیب شناختی پیدا می کشد (وردن، ۱۳۷۴). با وجود آن داغدیدگان نوجوان در مقایسه با بزرگسالان بیشتر مستعد مصرف الکل و مواد برای تسکین خود، ابتلا به بیماری های پزشکی، خطر اختلالهای شخصیت، مشکلات هیجانی و رفتاری، افت عملکرد تحصیلی، کاهش عزت نفس، احساس فقدان کنترل، درماندگی، خودکشی و افسردگی هستند (گریگری ، ۱۹۶۵، استریت ، ۱۹۸۸، ایکر ، ۱۹۹۱، به نقل از بارلو – آیریک ، ۱۹۹۷).بالی معتقد بود که حتی کودکان خردسال تیزر متعاقب جدایی یا فقدان کی که به او وابسته اند دچار سوگ و عزا می شوند. مطالعات اولیه درباره داغدیدگی در کودکان دو ماهه متعاقب مرگ یکی از والدین تاکید کرد که همراه با خلق افسرده، اختلالاتی چون فرار از مدرسه، افسردگی، استرس پس از سانحه را در پی دارد. در مطالعه ای که بینک (۱۹۹۵) انجام داد نتیجه گرفت که کودکان داغدیده در مقایسه با کودکان عادی هم در کودکی و هم در بزرگسالی بیشتر احتمال دارد که مبتلا به اختلالات روانی شوند.والله فقدان والدین، اختلالات کودکی و اختلالات روانپزشکی بعدی در مطالعات بسیاری نیز تأیید شده اند اما این شواهد از مطالعات گذشته نگر در مورد بزرگسالانی حاصل شده است که دچار اختلالات روانی شده بودند.در نتیجه بنظر می رسید که رابعله ای بین مرگ والدین در کودکی و سایر اختلالات در بزرگسالی وجود داشته باشد. در مورد اعتبار این مسئله تحقیقات بسیاری صورت گرفته است. بعنوان مثال تنانت و همکاران (۱۹۸۰) گزارش کرده اند که داغدیدگی در کودکی به تنهایی نمی تواند با اختلالات روانی در بزرگسالی ارتباط داشته باشد، داغدیدگی بخودی خود منجر به افسردگی در بزرگسالی نمی شود بلکه همراهی عوامل دیگری با داغدیدگی در ابتلا به اختلالات بعدی حائز اهمیت هستند. مانند کیفیت مراقبت والدین، عواقب ناگوار اجتماعی و اقتصادی و غیره.بنابر این نکته مهم این است که آیا متعاقب داغدیدگی عواقب ناگوار دیگری نیز روی داده است؟ برخی از سوالات اساسی در این زمینه عبارتند از: آیا کودکان داغدیده در معرض مشکلات روانی هستند؟ چه عواملی آسیب پذیری آنها را تحت تاثیر قرار می دهد؟ آیا آنها نیازمند خدمات روانشناختی ویژه ای هستند؟ آیا والدین، مراقیین و مربیان آنها نیازمند آموزش های روانشناختی ویژه ای هستند؟ وظیفه روانشناسی در برابر کودکان و نوجوانان داغدیده، والدین و معلمان آنها چیست؟ هر ساله میلیونها کودک با وقایع آسیب زا مواجه می شوند. بیش از ۳۰ % این کودکان مبتلا به یک سندرم کلینیکی و با نشانه های فیزیکی، شناختی رفتاری و هیجانی می شوند که اختلال استرس پس از سانحه PTSD)) نامیده می شود (پربید : ۱۹۹۹). به طور کلی اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) اولین پاسخ بازماندگان به واقعه است و خود پیش بین مهمی برای سلامت ذهنی و فیزیکی بعدی آنان می باشد (مارچ و همکاران، ۱۹۹۸). سادوک و سادوک (۲۰۰۳)، میزان شیوع این اختلال را در زنان ۱۲-۱۰ درصد و در مردان ۵ تا ۶ درصد گزارش کرده اند برای ایجاد این اختلال علاوه بر عوامل فشار زاء زمینه های زیستی، روانی، اجتماعی حائز اهمیت هستند.تحقیقات نشان داده اند که از جمله عوامل خطر ساز سونگ و اختلال پس از سانحه عبارت اند از: جنسیت، مسن، نحوه مراقبت از کودک، روابط کودک با والدین ، روابط نامطلوب با همسالان و خواهر و برادر، خلق و خو، مزاج کودک، طبقه اقتصادی، شدت، مدت و میزان نزدیکی با حادثه سابقه بیماری روانی فریلی و همکاران ، ۱۹۹۲، فرزین رضاعی، ۱۳۸۸، گارمزى ، ۱۹۸۳، راتر ، ۱۹۹۶، بیرتچنل ، ولف ، ۱۹۷۱، الیزورتال و کافمن، راتر، ۱۹۸۱، لیفسچیتز ، بومن ، گالیلی و گیلاد ، رائر ۱۹۸۱، کلانتری، ۱۹۹۳، ۱۹۸۳). با توجه به مطالب فوق هنوز سوالاتی در خصوص اختلال استرس پس از سانحه کودکان وجود دارد از جمله این که آیا می توان الگوی ساختاری جهت نشان دادن رابطه بین عامل خطرساز سوگ (جنسیت، روابط معیوب کنونی با والد بافی، خلق و محوی کودک، طبقه اجتماعی، حمایت، تعدد فشارها، هوشبهر ) با اختلال پس از استری در کودکان و نوجوانان داغدیده افغانی در نظر گرفت؟ آیا می توان رابطه ای بین عوامل خطرساز با اختلال پس از سانحه از طریق سونگ تعیین گرد؟ آیا عوامل خطر ساز سوگ به طور مستقیم و غیر مستقیم بر اختلال استرس پس از سانحه تاثیر گذار است؟ سهم کدام یک از عوامل در اختلال پس از استرس بیشتر است؟ مسئله پژوهش این است که با توجه به اینکه در دهه های گذشته، کشور ایران همواره در معرض فجایع طبیعی و انسانی بوده است، تدابیر کافی در این زمینه اندیشیده نشده است، برخلاف کشورهای پیشرفته صنعتی، مراکز ویژه ای در ایران برای مطالعه و تحقیق و ارائه خدمات روانشناختی برای کودکان داغدیده و خانواده های آنها وجود ندارد کلانتری، ۱۹۹۳). در این پژوهش برای نخستین بار به ارائه مدل ساختاری از روابط بین عوامل خطر و اختلال PTSD پرداخته می شود. لذاء مساله اساسی پژوهش حاضر آزمون مدل مفهومی زیر (شکل ۱-۱) می باشد.

اهمیت نظری، عملی پژوهش

سوگ ناشی از مرگ عزیزان یکی از پیچیده ترین عواطف بشری و از خرد کننده ترین فشارهای اجتماعی است (کلانتری، ۱۳۷۴). نظر به وسعت وقوع آن به ویژه در ایران که همواره از زمانهای گذشته در معرض بلایای طبیعی و غیر طبیعی زیادی قرار داشته است می تواند تاثیرات چشمگیری بر هزینه های جامعه داشته باشد، در ایالات متحده هزینه پنهان متحمل بر جامعه که ناشی از سوی افراد بوده است سالانه ۳۷ میلیارد دلار بر آورده شده است (استروب و همکاران، ۱۹۹۳، به نقل از بالک و کار، ۲۰۰۱). با توجه به افزایش سرعت پیشرفت در جوامع امروزی، فرمت و فضای کمی برای دریافت حمایت و گذراندن دورهای طبیعی مرگ در افراد داد بده وجود دارد (بریگز و پرسون”، ۲۰۰۸). سوگ ذاتا پدیده ای آسیب شناختی نیست اما عدم پردازش شناختی – هیجانی رخداد فقدان، موجب تشدید مولفه های شناختی، هیجانی جسمانی و رفتاری نجربهی سوگ شامل واکنش های جسمانی، تلاش برای بافتن معنا، احساس گناه، طرد شدگی و … می شود اماور و بونانو، ۲۰۰۱)، در نتیجه تشدید این مولفه ها، موجب سوگ آسیب شناختی و مزمن می گردد (بارت واسکات، ۱۹۸۹). هم چنین وقوع سوگ در دورهای کودکی و نوجوانی از شرایط خاصی برخوردار است. چرا که دوره ی مهمی از نظر رشد شناختی، جسمانی، هیجانی، رفتاری و اجتماعی محسوب می شود.