مصطفی بلقان آبادی هستم، فارغ التحصیل مشاوره خانواده در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد در سال ۱۳۹۰، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “مقایسه اثر بخشی زوج درمانی مثبت نگر و معنوی- مذهبی بر شادکامی، امید، رضایت از زندگی، و بهبود نگرش مادران نسبت به کودک آسیب دیده شان” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه فردوسی مشهد

دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی

پایان نامه جهت اخذ درجه ی کارشناسی ارشد مشاوره خانواده

عنوان:

مقایسه اثر بخشی زوج درمانی مثبت نگر و معنوی- مذهبی بر شادکامی، امید، رضایت از زندگی، و بهبود نگرش مادران نسبت به کودک آسیب دیده شان

نگارش

مصطفی بلقان آبادی

استاد راهنما

دکتر حسین حسن آبادی

استاد مشاور:

دکتر سید محسن اصغری نکاح

اسفند  ۱۳۹۰

فهرست مطالب

عنوان

فصل اول

مقدمه

بیان مسئله

اهمیت و ضرورت پژوهش

اهداف پژوهش

فرضیه های پژوهش

تعاریف متغیرها

تعاریف مفهومی

نگرش

نگرش به فرزند

کودکان آسیب دیده

شادکامی

امید به زندگی

رضایت از زندگی

مداخله ی معنوی- مذهبی

مداخله ی مثبت نگر

تعاریف عملیاتی

نگرش به فرزند

شادکامی

امید به زندگی

رضایت از زندگی

مداخله ی معنوی- مذهبی

مداخله ی مثبت نگر

فصل دوم

پیشینهی نظری و علمی

مقدمه

نگرش

نگرش والدین به فرزند آسیب دیده

عوامل اجتماعی-اقتصادی

عوامل فرهنگی

رضایت از زندگی

شادکامی

دیدگاه لذتی

دیدگاه سعادت گرا

امیدواری

کودکان آسیب دیده

آموزش ویژه

طیف های مختلف کودکان آسیب دیده

کودکان کم توان ذهنی

کودکان دارای آسیب بینایی

کودکان دارای آسیب شنوایی

اُنیسم با درخودماندگی

کودکان چند معلولیتی

سلامت روانی والدین کودکان آسیب دیده

معنویت

تعریف دین

روان شناسی دینی

دیدگاه های جامعه شناسان و روان شناسان نسبت به دینداری

دیدگاه کارل مارکس (۱۸۱۸-۱۹۸۳):

دیدگاه امیل دورکیم (۱۹۱۷- ۱۸۵۸ )

دیدگاه زیگموند فروید (۱۹۳۹- ۱۸۵۶)

دیدگاه کارل گوستاو یونگ (۱۹۶۱- ۱۸۷۵):

روان درمانی معنوی- مذهبی

تاریخچه ی روانشناسی مثبت نگر

ساختن توانایی ها و قابلیت های انسان وظیفهی به فراموشی سپرده شده ی روانشناسی

روانشناسی مثبت نگر چیست ؟

زوج درمانی

روج درمانی مثبت نگر

تمرکز بر هدف به جای تمرکز بر مشکل

عاطفه ی مثبت

الگوی ایجاد و بسط هیجانات مثبت

امید

فنون زوج درمانی مثبت نگر

ایجاد ارتباط /ملحق شدن/ قطع گردان

تأکید بر نقاط مثبت با تمرکز بر توانایی ها

بازپردازی و خلاصه کردن

سوالات چرخشی

قابگیری مجدد با شکل دهی مجدد

زوج درمانی معنوی- مذهبی

وحدت وجود (درونی و بیرونی

باور داشتن به غیب و ماوراء

احساس حضور دائم در برابر ماوراء و خداوند

انسان کامل

ارزش و اخلاقی

معنویت ذاتی انسان ها

هدفمندی جهان

مشکلات روانی

فنون زوج درمانی معنوی- مذهبی

درس گرفتن از کتاب دینی

دعا و نماز

بیان سرگذشت

الگوهای دینی

توبه و طلب بخشش

آموزش و تحلیل معنوی ارزش های اخلاقی

مرور پژوهش های انجام شده

پژوهش های بومی

پژوهش های غیر بومی

جمع بندی

فصل سوم

روش تحقیق و جمع آوری داده ها

روش پژوهش

جامعه آماری، حجم نمونه، و روش نمونه گیری

ابزار پژوهش

پرسشنامه شادکامی آکسفورد

پرسشنامه امیدواری بزرگسالان اسنایدر

پرسشنامه رضایت از زندگی

مقیاس نگرش والدین نسبت به فرزند آسیب دیده شان

روند اجرا

ملاحظات اخلافی

روش تجزیه و تحلیل داده ها

فصل چهارم

نتایج تجزیه و تحلیل داده ها

مقدمه

ویژگی های جمعیت شناختی

ویژگی های جمعیت شناختی شرکت کنندگان گروه آزمایشی معنوی- مذهبی

ویژگی های جمعیت شناختی شرکت کنندگان گروه آزمایشی مثبت نگر

ویژگی های جمعیت شناختی شرکت کنندگان گروه کنترل

بررسی توصیفی داده ها

بررسی استنباطی دادهها

بررسی پیشفرض های آزمون تحلیل واریانس مختلط

نرمال بودن داده ها

همسانی ماتریس کواریانس های دو گروه

همسانی وار یانس های خطا

نتایج آزمون تحلیل واریانس مختلط

فرضیه های مرتبط

گزارش یافته ها

نتایج آزمون فرضیه ها

فرضیه های مرتبط

گزارش یافته ها

نتایج آزمون فرضیه ها

فرضیه های مرتبط

گزارش یافته ها

آزمون فرضیه ها

فرضیه های مرتبط

گزارش یافته ها

آزمون فرضیه ها

فصل پنجم ۔ بحث و نتیجه گیری

مقدمه

مقایسه ی نتایج

نتیجه گیری

محدودیت ها

پیشنهادات

پیشنهادات عملی

پیشنهاداتی برای پژوهش های آینده

منابع

برنامه جلسات زوج درمانی معنوی- مذهبی

برنامهی جلسات زوج درمانی مشت نگر

چکیده

حل مشکلات والدین کودکان آسیب دیده از مسائل بین رشته ای است که مستلزم توجه مشترک متخصصان حوزه ی روانشناسی استثنایی و مشاوره خانواده است، به نظر می رسد تا کون مداخلات صورت گرفته اغلب بر فرزندان آسیب دیده تمرکز دارد، تا والدین به خصوص مادران، هدف از پژوهش حاضر بررسی مقایسه ی زوج درمانی مثبت نگر و معنوی- مذهبی بر شادکامی، امید، رضایت از زندگی، و بهبود نگرش مادران نسبت به کودک آسیب دیده شان بود. برای دستیابی به این هدف، نمونه ای از مادران کودکان آسیب دیده شهر مشهد به شیوهی هدفمند انتخاب و به شیوهای تصادفی در دو گروه آزمایشی (۱۰=n₁ ,  n₂) و یک گروه کنترل (n₃= 110) جایگزین شدند. ابزار گردآوری داده ها پرسشنامه های رضایت از زندگی، شادکامی، امیدواری، و نگرش والدین به کودکان آسیب د بده شان بود. زوج درمانی ها در ۷ جلسه ۹۰ دقیقه ای و به صورت هفته ای به دو شیرهای مثبت نگر و معنوی – مذهبی برگزار شد. یافته ها نشان داد که رضایت از زندگی و امید واری مادرانی که مداخله ی زوج – درمانی مثبت نگر و معنوی- مذهبی را دریافت کرده بودند، افزایش یافته و در نگرش نسبت به فرزند، آسیب دیده شان بهبود حاصل شده بود. همچنین شادگاهی مادرانی که زوج درمانی مثبت نگر را دریافت کرده بودند، افزایش یافته بود. از طرفی اثربخشی زوج درمانی معنوی- مذهبی نسبت به مشت نگر در افزایش امیدواری بیشتر بوده است. از سوی دیگر، زوج درمانی معنوی – مذهبی در افزایش شادکامی مادرانی که این مداخله را دریافت کرده بودند. اثربخش نبوده است. به نظر می رسد که زوج درمانی های مثبت نگر و معنوی- مذهبی از طریق کار بر روی تعاملات زوجین، نگرش، و تعاملات والد – فرزند در بهبود مشکلات روان شناختی مادران کودکان آسیب دیده اثربخش هستند. یافته ها در بر گیرنده دلالت های کاربردی و پژوهشی در حیطهی مشاوره خانواده های کودکان با نیازهای ویژه ( استثنایی است که مورد بحث قرار گرفته اند.

کلیدواژه ها: زوج درمانی مثبت نگر، زوج درمانی معنوی- مذهبی، نگرش به کودک آسیب دیده، رضایت از زندگی، شادکامی، امیدواری.

مقدمه:

تولد نوزاد، یکی از لذت های بزرگ در زندگی اکثر خانواده ها می باشد. با این وجود خانواده هایی که تولد فرزندشان با نقصی مواجه می شود، به یکباره این لذت تبدیل به یک رنج و ضربهی روحی طاقت فرسا میگردد که تحمل آن برای هر انسانی سخت است (کاکاوند، ۱۳۸۵). عوامل و متاع گوناگونی می توانند باعث فشار روانی گردند که یکی از این عوامل در زندگی خانوادگی، تولد فرزند آسیب دیده می باشد. تولد کودک آسیب دیده به خودی خود یک عامل فشار را برای اعضای خانواده و یک عامل نگران کننده برای سازگاریخانواده می باشد (سیف نراقی و نادری، ۱۳۸۰). با توجه به آمار اعلام شده از سوی معاونت توانبخشی سازمان بهزیستی در سال ۱۳۸۵، در کشور حدود دو میلیون و هشت هزار آسیب دیده وجود دارد. بنابراین، تعداد قابل توجهی از خانواده ها در جامعه ایرانی، از اثرات منفی داشتن یک کودک معلول و فشار روانی بسیار زیاد ناشی از آن رنج می برند (علاقبند و همکاران، ۱۳۹۰). در دوره های کارورزی ویژه روان شناسان و مشاورین، عموما به کار با خانواده های کودکان آسیب دیده توجهی نمی شود و بیشتر توجه و تمرکز این دوره ها بر حل مشکل فرزندان آسیب دیده و کاردرمانی با آنان می باشد. حتی والدین هم توجهی به خود نکرده و فقط برای رفع مشکل فرزند آسیب د بدهی خود به مراکز توانبخشی مراجعه می کنند (هورن بی، ۱۳۷۶).از آنجایی که یکی از نیروهای عمدهی تأثیرگذار بر کودک آسیب دیده، خانواده است، با این وجود اگر ما انتظار یک آموزش ویژه و موثر را برای کودکان آسیب دیده داشته باشیم، لذا باید به نظام خانوادگی ای که یک کودک آسیب دیده در آن زندگی می کنند نیز توجه کنیم (کاکاوند، ۱۳۸۵). مداخلات صورت گرفته برایخانواده و والدین، بیشتر مداخلات آموزشی با آموزش والدین بوده، و کمتر به مداخلات درمانی پرداخته شدهاست. در حالی که تعامل والدین با هم و والدین با فرزندان از اهمیت خاصی برخوردار است. در منابع مختلف در زمینه ی روانشناسی استثنایی، این گونه کودکان را با عناوینی مختلفی از جمله کودکان با نیازهای ویژه کودکان استثنایی، کودکان ناتوان، کودکان معلول، و کودکان آسیب دیده مورد خطاب قرار داده اند، از این رو، در این پژوهش از بین این عناوین، وازی کودک آسیب دیده انتخاب می گردد، تا در تمامی متن این عنوان یکدست باشد.

بیان مسئله

وجود کودک آسیب دیده باعث ایجاد استرس روحی و روانی در خانواده و به ویژه مادر شده و والدین کودکان مبتلا به ناتوانی های رشدی، استرس زیادی را متحمل میشوند (شیوا و همکاران، ۲۰۰۷). پژوهش ها نشان داده اند که بار سنگین مراقبت و سرپرستی بیشتر بر دوش مادران است تا پدران (مارکز، ۱۱۹۹۷ هلر هسی، و روبتز ، ۱۹۹۷). مادران کودکان آسیب دیده، استرس بیشتری را در مقایسه با پدران گزارش کرده اند . دلیل احتمالی این امر این است که مادران با مشکلات کودک بیشتر درگیر بوده و تحت فشارهای بیشتری قرار می گیرند (هاستینگ، ۲۰۰۳). در حقیقت وجود کودک آسیب دیده، سازش یافتگی و سلامت جسمی و روانی والدین، به خصوص مادران را تهدید کرده، و غالبا تأثیر منفی بر آنها دارد (سالووبتا، ایتالینا، و لینونن، ۲۰۰۳). وجود کودک مشکل دار علاوه بر استرس های روانی که بر خانواده تحمیل می کند، شیوع خیلی ازبیماری های جسمانی از جمله دردهای مزمن و اختلالات روانی مانند افسردگی و اضطراب را در خانواده ها، به خصوص مادران، افزایش می دهد (آرنواد و دیگران، ۲۰۰۸ء معتمدی، سیدتور، توری خواجوی، و افغان، ۲۰۰۷). بطوری که والدین و اختلال روانی، حس بی ارزشی و احساس گناه، عملکرد جسمی مختل، و خستگی را تجربه می کنند (امرسون، ۲۰۰۳). میزان شیوع افسردگی در مادران کودکان مبتلا به اختلالات رشدی و کودکان کم توان ذهنی آموزش پذیر نسبت به مادران کودکان سالم بیشتر است (اولسون ” و هوانگ، ۲۰۰۱). به طور مثال، یک کودک در خودمانده به عنوان یک کودک آسیب دیده، کل خانواده را متأثر می سازد، مادران این گونه کودکان از سوی دیگران درک نمی شوند، نظام های ارائه خدمات حمایتی در دسترس آنها نیست، مشکلاتی مربوط به کنار آمدن دارند. از سوی دیگر دانش فرزند پروری مادران کودکان در خودمانده با مادران کودکان عادی متفاوت است (میر سکات ، رویرز”، و وارین، ۲۰۱۰). توانایی های هیجانی، گفتاری، و اجتماعی محدود این کودکان، رشد شناختی و رفتارهای نابهنجار شان، استرس و فشار عجیبی بر روی والدین کودکان آنها دارد (دیویس و کارتر، ۲۰۰۸).انسان با درک این موضوع که عدالت در نهایت بر زندگی سایه می افکند، بزرگ می شود. بنابراین، اگر فرد فرزندش را آسیب دیده مشاهده کنند، احساس بی عدالتی شدیدی او را فرا می گیرد که می تواند باورهای اخلاقی و مذهبی او را متزلزل کند (هورایی ، ۱۳۷۶). والدین وقتی از مشکل فرزند خود اطلاع می یابند واکنش هایی که از خود نشان می دهند معمولا در یک پیوستار قرار دارد. این پیوستار عبارتست از: ضربه روحی، انکار، خشم، تأسف و تا امیدی، پوچی، واقع نگری، و سرانجام سازگاری (هورن بی، ۱۹۸۲). فرانکل (۱۳۸۶) معتقد بود که انسان معنای زندگی خود را شکل می دهد. چرا که معتاجویی، مهمترین انگیزه ی انسان است که او را از دیگر موجودات متمایز می سازد. معنای زندگی می تواند با تزریق مسئولیت به زندگی، توان مقابله با مشکلات زندگی را افزایش دهد. می و بالوم معتقدند انسانها به معنادار بودن زندگی شان نیاز دارند (می و یالوم، ۱۹۸۹؛ به نقل از شارف ، ۱۳۸۱). «معنای زندگی، یکی از مهمترین موضوعات فلسفی، روان شناختی و دینی انسان در دوران جدید و عصر صنعتی شدن جوامع و پیشرفت همه جانبه علم و فناوری است، مسایل اصلی که ذیل عنوان مذکور جای می گیرند، مشتمل بر پرسش هایی هستند مربوط به اینکه آیا زندگی هدف دارد یا نه؟ آیا زندگی ارزشمند است یا نه؟ و آیا مردم مستقل از شرایط و علایق خاص خود، دلیلی برای زندگی دارند با نه؟ ما کجا هستیم برای چه اینجا هستیم؟ هدف از زندگی کردن ما چیست؟(وستفال، ۱۹۹۸).در میان سیستم های ارزشی موجود، معنویت و مذهب پتانسیل زیادی برای این امر دارند (حسن آبادی،۱۳۸۵). الکینز (۱۹۹۵) وظیفه ی اصلی رواندرمانی را پرورش و شفابخشی برای روح می داند. بدین معنی که رواندرمانی فرآیند ارتباطی برای مراقبت و رفع بیماری ها و مشکلات روحی و روانی انسان است، و ما تنها با به کار گیری این شیوه درمانی می توانیم به مراجعین خود کمک کنیم. همچنین، وی معتقد است که به کار گیری مفاهیم و آموزه های دینی در قالب تکنیک های مشاوره و روان درمانی در ارتقاء سطح معنویت و درمان روحانی مراجعین سهم بسزایی دارد (الکینز، ۱۹۹۵؛ نقل از حسن آبادی، ۱۳۸۵). همانطور که گفته شد والدین کودکان آسیب دیده نیز در معنای زندگی خود تردید داشته و در برهه ای از زمان نیز به پوچی می گراینده، ناامیدی و یأس، و خشم و نارضایتی زندگی شان را فرا می گیرد (هورنایی، ۱۹۸۲). نصیری و جوکار (۱۳۸۷) اظهار می کنند که امید در رابطهی بین معناداری زندگی و رضایت از زندگی و شاخص های سلامت روانی زنان نقش واسطه دارد.همچنین معناداری زندگی به طور غیر مستقیم و در تعامل با امید می تواند سبب افزایش شادی و رضایت از زندگی و کاهش افسردگی و ایجاد شادکامی شود.روانشناسی مثبت نگر رویکردی است که بر افزایش توانایی ها و قضیلت های انسانی تأکید دارد و زندگی را ارزشمند ساخته و این امکان را برای افراد و جوامع فراهم می آورد که به موفقیت دست یابند (سلیگمن” و سیکزنتمیهالی، ۲۰۰۰). هیجانات مثبت در زندگی نقش مهمی در بهزیستی روانشناختی و فیزیکی انسان ها دارد امانس و مک کالوف، ۲۰۰۳). روان درمانی مثبت نگر در عمل، براساس روش های علمی منشی جهت فهم و آسیب شناسی روانی رفتار طراحی شده است (سلیگمن، رشید، پارکز، ۲۰۰۶). این رویکرد بر فرآیندهای مثبت و توانایی های افراد تأکید دارد، و به درمانگران توصیه می کند که به فرآیندهای مثبت مراجعینشان که کم و به ندرت در زندگی شان جریان دارد، توجه کنند (سلیگمن، رشید، پارکز، ۲۰۰۶). روان درمانی مثبت نگر بر فضایل و توانایی های انسان ها تأکید دارد. این دیدگاه افراد را تشویق کرده تا توانایی های و خصو صیانشان را در قلمرو های اصلی زندگی شان (کار، فرزند پروری، عشق و غیره) به کار گیرند و این را به عنوان یک وظیفه بدانند (پترسون، پار گز، و سلیگمن، ۲۰۰۶). فوردایس (۱۹۸۳، ۱۹۷۷) در پژوهش های خود بر روی دانشجویان، دریافت که دانشجویانی که آموزش های لازم در زمینه چگونگی شادتر شدن را دریافت کرده بودند، در مقایسه با دانشجویانی که این آموزش ها را دریافت نکرده بودند، نشانگان افسردگی کمتری را گزارش کردند (نقل از سلیگمن، رشید، و پارگز، ۲۰۰۶). عاطفه مثبت به عنوان یکی از مؤلفه های رویکرد روان درمانی مثبت نگر با نتایج مثبت سلامتی رابطه داشته است. فرآیندهای زیست شناختی میانجی اثرات خلق مثبت بر سلامت جسمی می باشند (دو کری و استپتو ، ۲۰۱۰). شواهد نشان داده اند که احساسات مثبت فرد را داتا شادتر می نمایند. سطوح بالاتر عاطفه مثبت با جنبه های مختلف سلامتی رابطه داشته و آن را پیش بینی می نمایند. (پرسمن و کوهن، ۲۰۰۵).با توجه به اینکه مادران کودکان آسیب دیده مشکلاتی در زمینه سلامت روان، رضایت از زندگی، استرس و اضطراب، افسردگی و ناشادی، و عدم سازگاری با مشکل کود کشان دارند (آرنتواد و دیگران، ۲۰۰۸؛ امرسون، ۲۰۰۳) و از آنجایی که مؤلفه های رویکرد مثبت نگر و معنوی- مذهبی در کاهش اضطراب و افسردگی، وافزایش رضایت از زندگی، سلامت روانی و شادکامی افراد اثربخش بوده اند. (پرسمن و کوهن، ۲۰۰۵ ،دو کری و استپنتو، ۲۰۱۰؛ موسوی نسب، تقوی، و محمدی، ۱۳۸۵؛ نصیری و جو کار، ۱۳۸۷)، در نتیجه این سوال به ذهن متبادر می شود که آیا این دو رویکرد در بهبود نگرش به فرزند، رضایت از زندگی، شادکامی، و امید مادران کودکان آسیب دیده اثربخش هستند؟

اهمیت و ضرورت پژوهش

کودکان آسیب دیده و والدین شان نه تنها بر یکدیگر تأثیر متقابل دارند بلکه سایر اعضای نظام خانواده یعنی دیگر فرزندان را تحت تأثیر قرار می دهند. وجود کودک آسیب دیده اغلب ضایعات جبران ناپذیری را بر پیکر خانواده وارد می کند. میزان آسیب پذیری خانواده در مقابل این ضایعه گاه به حدی است که وضعیت سلامت روانی خانواده دچار آسیب شدیدی می شود (نریمانی، آقامحمدیان شعرباف، و رجبی، ۱۳۸۶). والدین نه ماه مشتاقانه به انتظار می نشینند تا فرزندشان به دنیا بیاید، وقتی که پس از این انتظار طولانی به یکباره با این معضل …