معصومه ایزدی هستم، فارغ التحصیل راهنمایی و مشاوره در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز در سال ۱۳۹۶، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “آزمودن مدل رابطه بین فرزندپروری ذهن آگاهانه و مشکلات رفتاری با میانجی گری استرس فرزندپروری، کیفیت رابطه مادر-کودک و سلامت روان مادر” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه شهید چمران اهواز

دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی

پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته مشاوره گرایش راهنمایی و مشاوره

عنوان:

آزمودن مدل رابطه بین فرزندپروری ذهن آگاهانه و مشکلات رفتاری با میانجی- گری استرس فرزندپروری، کیفیت رابطه مادر- کودک و سلامت روان مادر

استاد راهنما:

دکتر خدیجه شیرالی نیا

استاد مشاور:

دکتر خالد اصلانی

نگارش:

معصومه ایزدی

مهر ماه ۱۳۹۶

فهرست مطالب

عنوان

فصل اول: کلیات پژوهش

مقدمه

بیان مسأله

اهمیت و ضرورت پژوهش

هدف اصلی

اهداف جزیی

سوال پژوهش

فرضیه های پژوهش

فرضیه های مستقیم

فرضیه های غیر مستقیم

تعریف مفهومی و عملیاتی متغیر ها

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش

تعریف مشکلات و اختلال های رفتاری

تمایز اختلال های رفتاری از آسیب های روانی

طبقه بندی اختلال های دوران کودکی

علل مشکلات رفتاری

میزان شیوع مشکلات رفتاری

دیدگاه های نظری درباره مشکلات رفتاری

نظریه ی بیولوژیک با زیست شناختی

دیدگاه مرضی یا آسیب شناسی

رفتار گرایی: مدل های یادگیری

مدل شناختی

تعریف استرس

تاریخچه ی استرس

تعریف استرس فرزند پروری

عوامل مؤثر بر استرس فرزند پروری

پیامد های استرس

مادران و استرس

تأثیر استرس مادر بر فرزند

نظریه های استرس

نظریه های الگوهای شخصیتی

نظریه ی مبتنی بر محرک استرس

نظریه ی تعاملی استرس

کیفیت رابطه مادر-کودک

دیدگاه های نظری درباره رابطه مادر – کودک

نظریه طرد پذیرش والدین

نظریه ی فرآیند تخریبی خانواده

نظریه روان تحلیل گری

نظریه دلبستگی

نظریه یادگیری اجتماعی

نظریه تعامل گرایی نمادین

نظریه ی سه وجهی پترسون و رالینز

الف) رویکرد یک سویه

نظریه بامریند

نظریه شیفر با رویکرد دو سویه

ج) رویکرد منظومه ای

سلامت روان

تعریف سلامت روان

معیار ها و اصول سلامت روان

ویژگی های افراد دارای سلامت روان

مفهوم سلامت روان از دیدگاه های مختلف

دیدگاه روانکاوی

دیدگاه انسانگرایی

دیدگاه زیستی

دیدگاه رفتاری

دیدگاه شناختی

دیدگاه هستی گرایی

تعریف ذهن آگاهی

مبانی نظری ذهن آگاهی

۱-­­حالات ذهن

۲- هدایت خودکار

۳- ذهن آگاهی

مؤلفه های ذهن آگاهی

فرزندپروری ذهن آگاهانه

فرزند پروری ذهن آگاهانه، روابط والد – فرزند و پیامد ها

تکنیک ها و تمرین ها در فرزند پروری ذهن آگاهانه

پژوهش های انجام شده در خارج از کشور

پژوهش های انجام شده در داخل کشور

فصل سوم: روش پژوهش

روش

طرح پژوهش

جامعه، نمونه و روش نمونه گیری

ویژگی های جمعیت شناختی مربوط به نمونه

ابزارهای اندازه گیری

روش اجرای پژوهش

روش تحلیل داده ها

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل یافته ها

یافته های توصیفی

یافته های مربوط به آزمون مدل پیشنهادی

یافته های مربوط به فرضیه های مدل پیشنهادی

مسیرهای غیر مستقیم مدل پیشنهادی

یافته های مربوط به فرضیه های غیر مستقیم

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

تبیین بافته های مربوط به فرضیه های مستقیم پژوهش

تبیین بافته های مربوط به فرضیه های غیر مستقیم پژوهش

محدودیت های پژوهش

پیشنهادات پژوهشی

پیشنهادات کاربردی

منابع فارسی

منابع لاتین

ضمائم

چکیده :

هدف از این پژوهش آزمودن مدل رابطه بین فرزند پروری ذهن آگاهانه و مشکلات رفتاری کودکان با میانجی گری استرس فرزندپروری، کیفیت رابطه مادر کودک و سلامت روان مادر در مادران کودکان پیش دبستانی های ناحیه سه شهر اهواز بود. طرح پژوهش توصیفی و از نوع همبستگی می باشد. شرکت کنندگان در این پژوهش ۲۵۰ نفر از مادران کودکان پیش دبستانی های ناحیه سه شهر اهواز در سال تحصیلی ۹۵-۹۶ بودند که به روش نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند. ابزار های مورد استفاده در این پژوهش شامل پرسشنامه فرزند پروری ذهن آگاهانه (MIPQ)، سیاهه رفتاری کودک (CBCL)، پرسشنامه استرس فرزندپروری (PSI)، مقیاس رابطه کودک والد (CPRS) و پرسشنامه سلامت عمومی (GHQ) بودند. ارزیابی الگوی پیشنهادی با استفاده از روش تحلیل مسیر انجام گرفت. جهت آزمون روابط غیر مستقیم از روش بوت استراپ استفاده شد. همچنین تمامی فرضیه های پژوهش بجز فرضیه هفتم فرزندپروری ذهن آگاهانه با مشکلات رفتاری دارای رابطه على منفی دارد) تأیید شدند. علاوه بر این، نتایج نشان داد که فرزند پروری ذهن آگاهانه از طریق استرس فرزند پروری، کیفیت رابطه مادر کودک و سلامت روان مادر با مشکلات رفتاری کودکان رابطه غیر مستقیم داشتند.

کلمات کلیدی: فرزند پروری ذهن آگاهانه، مشکلات رفتاری کودکان، استرس فرزند پروری، کیفیت رابطه مادر-کودک، سلامت روان مادر

فصل اول: کلیات پژوهش

مقدمه:

یکی از مسایل مهم حوزه روان شناسی رشاد، مشکلات رفتاری کودکان است که تاکنون هدف بسیاری از مطالعات قرار گرفته است (ایوانز، مالت، ویست و فرنز، ۲۰۰۵، به نقل از موسوی، ۱۳۹۳).تعداد روز افزون نوشتار های علمی روشن ساخته است که مشکلات رفتاری پیش دبستانی ها و کودکستانی ها اغلب (گرچه نه همیشه در طول زمان پایدار باقی می ماند و تمام جنبه های زندگی فردی و اجتماعی کودکان را تحت تأثیر قرار می دهد و برای خانواده مشکلاتی به وجود خواهد آورد (گیمپل و هالند ، ۲۰۰۲، ترجمه جلالی، ۱۳۸۳).در بررسی عوامل موثر بر بروز و تداوم چنین مشکلاتی پژوهش ها نشان می دهد که عوامل خانوادگی از پیش بین های قوی بروز مشکلات رفتاری کودکان است و کودکانی که مشکلات رفتاری کمتری بروز می دهند والدینی دارند که رفتارهای والدگری موثر تری را به کار می گیرند (والر و همکاران ، ۲۰۱۴؛ هاگز، سکییراس و گلدفیلد ۲۰۱۶). یکی از مهم ترین عوامل خانوادگی مؤثر سبک فرزند پروری والدین است و از جمله سیک های فرزندپروری، می توان به فرزند پروری ذهن – آگاهانه اشاره کرد. با رشد پژوهش ها در زمینه نقش مولفه های درمان های موج سوم رفتاری در حوزه های مختلف آسیب شناسی، یکی از حوزه های مورد مداخله، به کار گیری قنون ذهن آگاهی در بافت فرزند پروری و فرزند پروری ذهن آگاهانه است. فرزند پروازی ذهن آگاهانه رویکرد جدیدی در فرزندپروری است که با هدف بالابردن آگاهی والدین از استرس و علائم آسیب شناسی خود در واکنش به رفتار های فرزندان شان طراحی شده است. در این رویکرد از والدین خواسته می شود تا نگرش پذیراتر و کم واکنش تری در قبال مشکلات رفتاری کودکان شان اتخاذ کنند. و از طرفی از خودشان مراقبت بیشتری به عمل آورند (بوگلز و رستیفو ، ۲۰۱۴). برخی از مطالعات مداخلاتی اولیه نشان داده اند که آموزش فرزندپروری ذهن آگاهانه، سلامت روان والدین و کیفیت تعامل والد فرزند را بهبود بخشیده و استرس فرزند پروری و نشانه های آسیب شناسی روانی کودکان و مشکلات رفتاری آن ها را کاهش می دهد (بو گلز، هلمنس، وندرسون، رومر و وندر میولن ،۲۰۱۳ نیس ۲۰۱۴). در راستای تبیین اثربخشی و شناسایی فرایندی که از طریق آن فرزند پروری ذهن آگاهانه موجب کاهش مشکلات رفتاری کودکان می شود پژوهش حاضر به بررسی نقش میانجی استرس فرزندپروری، کیفیت رابطه مادر کودک و سلامت روان مادران در رابطه بین فرزند پروری ذهن آگاهانه و مشکلات رفتاری کودکان می پردازد.

بیان مسئله

عوامل خانوادگی زیادی در مشکلات رفتاری کودکان نقش علی دارند (گوردون و شرودر ۲۰۰۲، ترجمه فیروز بخت، ۱۳۸۹). پژوهش ها نشان می دهد که یکی از مهم ترین عوامل خانوادگی، سبک فرزندپروری است. یکی از روش های فرزند پروری که به گزارش پژوهش های سال های اخیر در کاهش رفتار های برونی سازی شده و مشکلات رفتاری کودکان مؤثر واقع شده است و همچنین موجب بهبود اعتماد به نفس و کاهش اضطراب مادران می شود، فرزند پروری ذهن آگاهانه است (بوگلز، هوگستد، وندان، دیشاتر و رستیفو، ۲۰۰۸؛ سینگ و همکاران ، ۲۰۰۶). طبق نظر کایات زین و کابات زین (۱۹۹۷) فرزندپروری ذهن آگاهانه دارای ۴ مؤلفه است: آگاهی وسیع از ماهیت منحصر به فرد کودک، احساسات و نیازهایش، توانایی برای حضور داشتن و گوش دادن با توجه کامل، تشخیص، شناسایی و پذیرش همه مسائل چه خوشایند و چه نا خوشایند، شناسایی واکنش ها و یادگیری پاسخ و عکس العمل درست و صحیح به صورت مشفقانه و شقاق (بوگلز و رستیفو، ۲۰۱۴). طبق گفته دانکن (۲۰۰۷) فرزندپروری ذهن آگاهانه شامل ۵ فرایند گوش سپردن ، پذیرش بی طرفانه ، خود تنظیمی ، شفقت و آگاهی هیجانی است.پژوهشگران این حوزه در مورد مکانیسم اثربخشی شیوه فرزندپروری ذهن آگاهانه به تبیین های مختلفی اشاره کرده اند، از جمله برخی از مطالعات اشاره ( پیشنهاد ) کرده اند که آموزش فرزند پروری ذهن آگاهانه، استرس فرزندپروری را کم می کشاند، و نشانه های آسیب شناسی روانی کودک و مشکلات رفتاری را کاهش می دهد (بوگلز و همکاران، ۲۰۱۴، کاتسورث و همکاران . ۲۰۱۰؛ کاتسورث و همکاران، ۲۰۱۵؛ سینگ و همکاران، ۲۰۰۶،۲۰۰۷، ۲۰۱۰). استرس فرزندپروری نوعی اضطراب و تنش افراطی است که به نقش والد و تعاملات والد-کودک وابسته است (آبیدین ۱۹۹۵، به نقل از فدایی، دهقانی، طهماسیان و فرهادی، ۱۳۸۹). به بیان دیگر استرس فرزندیروزی زمانی ایجاد می شود که بین انتظارات والدین از خود و فرزندشان نکاتی ایجاد شود (جیان، وان جعفر و غزالی ، ۲۰۱۱).پژوهش ها نشان می دهد که بین استرس فرزندپروری و مشکلات رفتاری کودکان رابطه وجود دارد و بالا بون استرس فرزند پروری موجب افزایش رفتار های مشکل ساز کودکان می شود (ماکلر و همکاران ، ۲۰۱۵؛ استن ، ماریز، اتن، انگلس و جانسن ، ۲۰۱۶). از طرفی طبق پژوهش ها بین فرزند پروری ذهن آگاهانه و استرس فرزند پروری رابطه وجود دارد (گاو یا به کارونا، کاناوارو ، سلوا و ماریرا ،.(۲۰۱۵).از دیگر عواملی که با مشکلات رفتاری کودکان در ارتباط می باشد، کیفیت رابطه مادر-کودک است. منظور از کیفیت رابطه مادر-کودک، سبک والدگری مادر است که در جریان ارتباطات متقابل بین مادر کودک بروز می کند (خانجانی، ۱۳۸۸). چگونگی رفتار والدین با فرزندان در شکل گیری نظام رفتاری کودکان نقش مهمی ایفا می کند. نوع روابط مادر-کودک نظیر طرد کردن، کنترل بیش از حد، محافظت بیش از حد، الگوسازی رفتار های اضطرابی و باور های غیر منطقی و خشک والدین در بروز مشکلات رفتاری دوران کودکی نقش بسزایی دارند (خانجانی، پیمان نیا و هاشمی، ۱۳۹۵).مطالعات نشان داده اند، مادرانی که دارای رابطه والد فرزندی مناسبی با کودکان خود نیستند، فرزندان شان دارای اختلالات خواب، مشکلات رفتاری، و نا سازگاری و مشکلات بیرونی سازی شده بیشتری هستند (سونگ، هیسکوک، سیبراس ، ۲۰۰۸، به نقل از خدابخشی کولایی، حسنی و فلسفی نژاد، ۱۳۹۴). همچنین طبق پژوهش ها بین فرزندپروری ذهن آگاهانه و کیفیت رابطه مادر کودک رابطه وجود دارد. در واقع و الدین با اتخاد دیدگاهی ذهن آگاهانه نسبت به فرزندشان، قادرند موضعی آرام و هماهنگ با طبیعت فرزندشان در پیش گیرند که با ارزش ها و اهداف فرزندپروری آن ها انطباق بیشتری دارد (دانکن و همکاران ،۲۰۰۹، به نقل از گاوبا و همکاران، ۲۰۱۵) از طرفی حین تعامل با فرزندشان نگرش های قضاوت گرایانه را متوقف کرده و رفتار های فرزندشان و همچنین نحوه تعامل خود با فرزندشان را در همان لحظه حال در نظر می گیرند. چنین موضعی رابطه والد فرزند را تقویت می کند. از طرفی با داشتن دید گاهی مشفقانه نسبت به فرزندان، والدین ذهن آگاه در تعامل با فرزندشان، مهر ورزی بیشتر و منفی گرایی کمتری از خود بروز می دهند (میلر، کهل، لوپز و هستینگ ، ۲۰۱۵). و به این ترتیب تاثیر مثبتی بر کار کرد و بهزیستی روان شناختی فرزندان دارد.از دیگر عوامل مرتبط با مشکلات رفتاری کودکان می توان به سلامت روان مادر اشاره کرد. تحقیقات نشان داده اند که اختلالات رفتاری کودکان ارتباط تنگاتنگی با مشکلات روانی والدین دارد. هر چقدر مشکل روانی والدین شدیدتر باشد ظهور اختلالات رفتاری کودکان سریع تر خواهد بود (ماسن، کیگان، هوستون و کانجر، ۱۹۹۵، ترجمه یاسایی، ۱۳۸۶). همچنین ریاحی، امینی و صالحی ویسی (۱۳۹۱) در تحقیق خود نشان دادند که بین نشانگان مرضی مادران و مشکلات رفتاری کودکان همبستگی مثبت وجود دارد. همچنین بین سلامت روان بالای مادر و فرزند پروری ذهن آگاهانه رابطه مثبت وجود دارد. والدینی که فرزندشان مشکلات خاص، نا توانایی با تاریخچه ای از رفتار های غیرقابل کنترل و هیجانات منفی از خود نشان می دهند، بیشتر توجه خود را به رفتار های منفی کود کشان اختصاص می دهند، چنین سو گیری توجهی به رفتار های منفی فرزندان، با توجه خشی یا مثبت به رفتار های کودک تداخل کرده و موجب می شود و الدین حساس تر و تکانه ای تر شده و در مجموع مهربانی و صبوری کمتری از خود نشان دهند. در این بین سیستم های توجهی نقش بسزایی ایفا می – کنند، ذهن آگاهی در بستر فرزند پروری با شکستن چرخه های افکار منفی و تکراری به والدین کمک می کند تا به جای توجه افراطی به نشخوار های ذهنی خود، به نحوه تعامل با کودک خود توجه داشته باشند. و به جای توجه سوگیرانه و تفسیر منفی رفتار کودک، با نگاهی باز و غیر قضاوتی با فرزندان شان تعامل کنند. کاهش توجه به این گونه افکار منفی به کاهش علائم افسردگی و اضطراب کمک می کند (بوگلز، لتونن و رستیفو ، ۲۰۱۰).علی رغم رشد دیدگاه های نظری و مطالعات اثربخشی در زمینه فرزندپروری ذهن آگاهانه ادبیات پژوهشی محدودی به بررسی عوامل واسطه ای پرداخته اند. از طرفی مطالعات کمی در مورد رابطه بین فرزندپروریذهن آگاهانه و دیگر متغیر های مربوط به فرزند پروری صورت گرفته است. بنابراین پژوهش پیشنهادی ضمن معرفی مفاهیم مورد نظر، به دنبال پاسخگویی به این سؤال خواهد بود که آیا متغیر های استرس فرزند پروری، کیفیت رابطه مادر کودک و سلامت روان ما در میانجی گر ارتباط بین فرزند پروری ذهن آگاهانه با مشکلات رفتاری کودک است یا خیر؟

اهمیت و ضرورت پژوهش

امروزه تأیید شده است که ریشه بسیاری از مشکلات رفتاری به دوران کودکی باز می گردد. به زمانی که آن رفتار ها برای فرد عادی و برای دیگران چندان با اهمیت نبود که در جهت اصلاح آن ها قدمی بردارند. بنابراین با توجه به آشکار شدن اهمیت دوران کودکی، یکی از مهم ترین وظایف والدین و کسانی که به نوعی با کودک سر و کار دارند، تشخیص رفتار های عادی و غیر عادی آن ها و اقدام در جهت بهبود این رفتار ها است (انله، ۱۹۹۷، ترجمه خلیلی، ۱۳۸۶). با توجه به این واقعیت که دوران کودکستان و پیش دبستان دورانی است که با رشد و تغییر بسیار همراه است، از این رو پاره ای نا پایداری های رفتاری را می توان انتظار داشت. با این وجود کاملا روشن است که بسیاری از کودکانی که در سال های اول کودکی مشکلات عاطفی و رفتاری دارند در طی زمان و شاید تا دوران بلوغ و حتی در بزرگسالی نیز مشکلات شان ادامه خواهد یافت (گیمیل و هالت، ۲۰۰۲، ترجمه جلالی، ۱۳۸۳). بین ۵ / ۹ تا ۵ / ۱۴ درصد از کودکان (از بدو تولد تا ۵ سالگی) مشکلات عاطفی و اجتماعی را تجربه می کنند که تأثیر منفی روی عملکرد، رشد و آمادگی تحصیلی آن ها دارد (جائیک، مسی و ویک ، ۲۰۰۹). بنابراین با توجه به شروع زود هنگام و ثبات نسبی برخی از انواع مشکلات رفتاری، شناسایی عواملی که در بروز این اختلال ها دخیل هستند از اهمیت برخوردار است. از جمله عوامل خانوادگی، ویژگی های فردی کودک، نشانگان قبلی و حوادث زندگی، بروز نا سازگاری های رشدی و آسیب های روان شناختی را پیش بینی می کند. تحقیقات نشان داده است که تعامل و خلق کودک، افسردگی والدین، رفتار های فرزندپروری فاکتور های خانوادگی متنوعی هستند که پیش بینی کننده مشکلات رفتاری درونی سازی شده و درونی سازی شاه هستند (باتیس، پتیت، دادگ و ریج، ۱۹۹۸).در سال های اخیر، روان شناسی تحت تأثیر مفاهیم و مداخلات جدیدی قرار گرفته که از آن جمله می توان به ذهن آگاهی و فرزند پیروزی ذهن آگاهانه اشاره کرد. ذهن آگاهی و فرزند پروری ذهن آگاهانه به عنوان منابع روان شناختی بالقوه در مواقع استرس و فرایند های مقابله هستند که به والدین اجازه میدهد تا مقابله انطباقی تری اتخاذ کنند و از تأثیرات بالقوه مخرب ناشی از ارزیابی های مرتبط با فرزندپروری، خانوادگی و محیطی دری بهزیستی روان شناختی خود و فرزندپروری شان اجتناب کنند (دانکن، کاتسورث و گرینبرگ ، ۲۰۰۹).همچنین سطوح بالای استرس و الدین باعث می شود که آن ها گرایش بیشتری به استفاده از شیوه های انعطاف ناپذیر، تهدید آمیز و پرخاشگرانه والدگری داشته باشند و کمتر از برنامه های درمانی و خدمات ارایه شده برای کودکان بهره برند، که این امر تأثیرات منفی بر رشد کودک گذاشته و رفتار های مخرب بیشتری را منجر می شود (هاسال، راس، مک دونالد ، ۲۰۰۵)نوع ارتباط والدین با یکدیگر و همچنین چگونگی تعامل آن ها با فرزندان نیز می تواند در شکل گیری شخصیت فرزندان و نوع رفتار های آنان تأثیر داشته باشد (شفیع پور، شیخی، میرزایی و کاظم نژاد، ۱۳۹۲). ویژگی های شخصیتی مادر، مشکلات روان شناختی آن ها، و نوع ارتباط بین مادر و کودکان که خود را در قالب شیوه فرزند پروری نشان می دهد، سهم قابل توجهی در ابتلای فرزندان به اختلال – های درونی سازی شده و برونی سازی شده دارند (خانجانی و هداوند خانی، ۱۳۹۲).شواهد نشان می دهد بسیاری از موارد مشکلات رفتاری و روانی به صورت خفیف در کودکان وجود دارد بدون آن که توسط خانواده یا معلم تشخیص داده شود و تنها زمانی که به علل مختلفی که یا مرتبط با کودک و با شیوه برخورد اطرافیان با وی و در نهایت بروز بحران هایی چون مرگ، طلاق والدین و مشکلات مدرسه و … است تشاد یاد شده و نمایان می شود. در نتیجه به دلیل عدم تشخیص و درمان به موقع منجر به پیامد های نا مطلوب در سنین کودکی نظیر افت عملکرد تحصیلی، عدم تبعیت