معصومه سلیمی هستم، فارغ التحصیل روانشناسی گرایش کودکان استثنایی در مقطع کارشناسی ارشد از دانشکده علوم اجتماعی و روانشناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی در سال ۱۳۹۰، پایان نامه ی اینجانب تحت عنوان “مقایسه ی تاثیر روش های خود کنترلی رفتار و اصلاح رژیم غذایی در کاهش علائم کودکان بیش فعال کم توجه” می باشد که در ادامه بخشی از آن را مطالعه می کنید:

دانشگاه آزاد اسلامی

واحد تهران مرکزی

دانشکده روان شناسی و علوم اجتماعی

پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته روان شناسی گرایش کودکان استثنایی

عنوان:

مقایسه ی تاثیر روش های خود کنترلی رفتار و اصلاح رژیم غذایی در کاهش علائم کودکان بیش فعال کم توجه

استاد راهنما:

دکتر فرناز کشاورزی

استاد مشاور:

دکتر سوزان امامی پور

پژوهشگر:

معصومه سلیمی

زمستان ۱۳۹۰

فهرست مطالب

عنوان

فصل اول (کلیات پژوهش)

مقدمه ی پژوهش

بیان مساله

اهمیت پژوهش

فرضیه های پژوهش

تعاریف مفهومی

تعاریف عملیاتی

فصل دوم ( مروری بر پیشینه پژوهش)

تاریخچه اختلال کمبود توجه/ بیش فعالی

ملاک های تشخیصی

شیوع

سیر و پیش آگهی

سبب شناسی اختلال

درمان

نقش والدین در درمان

نحوه برخورد معلمان

پیشینه ی تحقیق

فصل سوم (روش شناسی)

طرح پژوهش

جامعه ی پژوهش

ابزار پژوهش

روش گردآوری داده ها و اجرا

شیوه ی تجزیه و تحلیل آماری

فصل چهارم (تجزیه وتحلیل داده ها)

توصیف داده ها

تحلیل داده ها

فصل پنجم (بحث و نتیجه گیری)

بحث و نتیجه گیری

محدودیت های پژوهش

پیشنهاد ها

منابع

منابع فارسی

منابع انگلیسی

ضمائم

چکیده:

پایان نامه ( شامل خلاصه، اهداف، روش های اجرا و نتایج به دست آمده): پژوهش حاضر به مقایسه تاثیر روش های خود کنترلی رفتار و اصلاح رژیم غذایی در کاهش علائم بیش فعالی کودکان مقطع ابتدایی پرداخته است. به منظور انجام این پژوهش ۴۵ نفر از دانش آموزان دختر بیش فعال مقطع ابتدایی شهر تهران به شیوه نمونه گیری در دسترس، پس از اجرای آزمون تشخیصی علائم مرضی کودکان (۴-CSI) انتخاب شدند و در سه گروه ۱۵ نفری قرار گرفتند. سپس گروه اول به مدت ۸ جلسه تحت آموزش مهارت های خود کنترلی قرار گرفتند. گروه دوم به مدت ۲ ماه از رژیم غذایی اصلاح شده استفاده نمودند و گروه سوم ترکیبی از هر دو روش را همزمان دریافت کردند. این سه گروه در مراحل پیش آزمون و پس آزمون و همچنین ۲ ماه بعد از درمان به صورت پیگیری ارزیابی شدند. نتایج با نرم افزار SPSS و تحلیل واریانس چند متغیری و اندازه گیری مکرر تجزیه و تحلیل شدند. یافته های پژوهش حاکی از آن بود که ترکیب روش های خود کنترلی و اصلاح رژیم غذایی سبب کاهش علائم بیش فعالی کمبود توجه در کودکان می گردد.

کلمات کلیدی : بیش فعالی ، آموزش خود کنترلی، اصلاح رژیم غذایی

فصل اول: کلیات پژوهش

مقدمه

کودک، موهبتی الهی است که خود منشأ نعمت های بی شمار دیگر است. وجود کودک در خانه فضای آن را از برکت و مهر و مودت تبریز می کند. فرزند پاره تن والدین و گلی از گل های بهشت است. کودک یعنی نشاط، زندگی، عشق و امید. او گلی است که به امانت به دست پدر و مادر سپرده شده تا در راه تکامل و پرورش او یکوشند، به منزل مقصودش برسانند و زمینه های رشد و بالندگی او را فراهم آورند. موضوع سلامت کودک در سراسر جهان جزو اولویت های مهم سیاستگذاران بهداشت کشورها محسوب می شود و از آنجا که در جوامع امروزی و از دیدگاه مدیریتی، نیروی انسانی بارزش ترین و گرانبهاترین سرمایه هر جامعه ای است، لذا توجه به رشد و تکامل کودکان که آینده سازان جوامع هستند، به نوعی حفاظت از سرمایه های ملی محسوب می شود. بازی و تحرک و واژه شگفت انگیز و پر رمز و رازی است که جوهر زندگی و پنجره ای به دنیای کودک شمره می شود. بازی و تحرک افزون بر اینکه برای کودکان بسیار سرورانگیز و نشاط بخش است، مایه رشد استعدادها و عواطف آنان نیز خواهد شد. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید: «چه خوب است فرزند در خردسالی پر تحرک باشد، تا در بزرگسالی شخصیتی آرام و خویشتن دار بیابد (سروری، ۱۳۸۴)بازی و تحرک، از عوامل مؤثری است که حس کنجکاوی و نو آوری کودک را بر می انگیزد و به رشد و گسترش توان ذهنی او کمک می کنند. بازی و تحرک ، همچنین به حفظ سلامت جسمی و عصبی کودک کمک کرده و به پرورش اعضا و حواس او می انجامد. نیز بازی، فرصتی برای ابراز وجود و تخلیه هیجان ها و انرژی های اضافی دوران کودکی است در حین بازی ارشد روحی، عقلی، اجتماعی و عاطفی کودک تحقق می یابد و وی با معیارهای اجتماعی، نحوه کنترل هیجانات و نظم و قانون و همیاری آشنا می شود و نیازهایش همچون علاقه به تملک ارضا می گردد . و احساس بهره مندی می کند و کودکی اش را با خوبی و خوشی سپری می نمایند بنابر این، تحرک نیازی ضروری برای کودک است و ما نمی توانیم کودکی را تصور کنیم تا ببینیم که بازی نمی کند. اختلال بیش فعالی توام با نقص توجه (ADHD) یکی از اختلالات شایع روانی در کودکان و نوجوانان است (داگلاس، ترجمه یاسایی ۱۳۸۲).کودک من از دیوار راست بالا می رود»، « کودک من خیلی حواس پرت است کودک من گیج و سر به هوا به نظر میار ساده با کودک من آرام و قرار شامارداد کودک من مرتب همه چیز را فراموش می کند»، « کودک من ہی استعداد استاد و کودک من مشکل گفتاری دار دانه رفتار کودک من غیر قابل کنترل است ، این شکایت های والدین برای افرادی که به نوعی با کودکان دچار ADHD سر و کار دارند، بسیار آشنا می باشند، متخصصین مختلف به خوبی به بأس ها، سرخوردگیها، نگرانی ها، ترس ها و رنج های والدین و کودکان مبتلا به ADHD آگاهی دارند، والدین احساس می کنند تمام درها برای حل مشکل فرزندشان، بر روی آنها بسته شده است و آنها هیچ امیدی به بهبود کودک خود ندارند و این باعث افزایش نگرانی آنها راجع به فرزندشان می شود. اختلال ADHD به علت ماهیت ویژه ای که دارد، نه تنها برای فرد بیمار، بلکه برای خانواده ، مدرسه و اجتماع نیز مشکلات عدیده ای را فراهم می کند. والدین و افراد مرتبط با بیمار، به دلیل کمبود آگاهی در برخورد با مشکلات رفتاری و یادگیری این کودکان (همچون بیش فعالی، کمبود توجه، تکانش گری، مشکلات گفتار و زبان، ناتوانی های یادگیری و …) معمولا به تعمیم های غلطی دست می زنند و با برچسب هایی همچون: کودک گستاخ، پر رو، پرتوقع، گیج، سر به هوا، کودن، فراموش کار، بی دقت، عقب مانده، لجباز و … باعث ناشناخته ماندن این اختلال می گردند. در ضمن، این عدم آگاهی منجر به عدم تلاش خانواده در جهت تشخیص تخصصی اختلال و در نتیجه درمان آن می گردد و همین مسئله باعث پیچیده تر و بغرنج تر شدن مشکلات این افراد می گردد. از طرفی به علت برخوردهای نامناسب اطرافیان منجر به مشکلات ثانویه ای همچون پایین بودن اعتماد به نق ، فرد از سوی همسالان، رفتارهای مقابله ای، اضطراب و غیره می شود. این اختلال طیف وسیعی از مشکلات را در بر میگیرد، و ایجاب می کند به جای تشخیص و درمان های انفرادی هر متخصص، از همکاری بین متخصصین مختلف سود جوییم که در آن معمولا مجموعه ای از تجربیات و تخصص ها همزمان مورد استفاده قرار گرفته و هر کدام سعی در ارزیابی و درمان مشکلات مربوط در زمینه تخصصی خود خواهند کرد. در زبان فارسی منبع کامل برای ارتقای آگاهی متخصصین، والدین و افراد درگیر با این اختلال در زمینه ویژگی ها، مشکلات همراه، علت شناسی، ارزیابی، درمان دارویی، رفتاری و آموزشی وجود ندارد (رضازاده۱۳۸۶)

مرز تشخیص این کودکان با بچه های بازیگوش که طبیعی هستند از این قرار است:

در کودکان سالم و بازیگوش، فعالیت زیاد باعث کاهش بازده کودک نمی شود به عبارت دیگر کودک در کنار فعالیت زیاد جسمی، در تحصیل و روابط اجتماعی خود، فرد موفقی است، اما در کودکان مبتلا به ADHD در کنار فعالیت زیاد، اختلالات رفتاری و اختلال تحصیلی دیده می شود. بنابراین در واقع مرز تشخبص برای این کودکان ایجاد اختلال در عملکردهاست که میزان فعالیت آنها. رفتار کودکان ADHD روی عملکرد آنها در خانواده، اجتماع ، مردم و مدرسه تاثیر سوء می گذارد و باعث واکنش های منفی اطرافیان، خانواده، کادر مدرسه و همسالان می شود. این رفتارها مشکلات جدی در مدرسه و اجتماع ایجاد می کند و باعث کاهش اعتماد به نفس و احساس بی کفایتی در این کودکان می گردد. ممکن است آنها از مدرسه و اجتماع متنفر کردند. کودکان طبیعی به خاطر رفتارهای مناسب و موفقیت های تحصیلی و اجتماعی زمینه زیادی برای تشویق شدن دارند و همین تشویق ها موجب پرورش اعتماد به نفس و عزت نفس در آنها می شود ولی کودکان دچار ADHD کمتر به این موفقیت ها دسترسی پیدا می کشتند. کودکان ADHD ممکن است به صورت ثانویه دچار اختلالات ارتباطی، مشکلات تحصیلی، اضطراب، افسردگی و بزهکاری شوند. اگر اختلال بیش فعالی توام با نقص توجه به موقع درمان نشود، در بزرگسالی می تواند مشکلات متعددی ایجاد کند (طبائیان، ۱۳۸۶).

بیان مساله

یکی از اهداف والدین در فرزند پروری، اجتماعی کردن بچه ها می باشند. آنها باید به کودکان راه و رسم کنار آمدن با مشکلات را بیاموزند، آن هم به شکلی که مقبولیت اجتماعی داشته باشد، هر چه کودک مستقل ترو خود مختار تر شود، تعارض امیال و ناکامی هایش یا امیال و ناکامی های والدین بیشتر می شود. ماحصل این تعارض نیز انجام کارهای متقی از سوی کودک است. رفتارهای مخل أغلب قوی هستند اما در بعضی کودکان بسیار شاد باد و بیش از انتظار است (شرودن ، گرودن. ترجمه فیروز بخت، ۱۳۸۵).اختلال کمبود توجه بیش فعالی یک اختلال پیچیده است که شامل آسیب های زیادی در عملکرد شناختی کودک می گردد و این آسیب ها در زمینه یادگیری ، ارتباطات اجتماعی و زندگی بسیار مهم می باشد( براون . ۲۰۰۴).گرچه اختلال کمبود توجه / بیش فعالی را نمی توان بطور قطعی درمان نمود اما کودک با این اختلال مشروط بر اینکه به خوبی تحت درمان قرار گیرد می توان در آینده زندگی موفق و سازنده ای داشته باشد رایج ترین رویکرد درمانی استفاده شده دارو درمانی است (بارکلی ۱۹۹۰ به نقل از حبیب پور، ۱۳۸۶). اگرچه دارو درمانی به سبب کاهش علائم بیش فعالی می شود اما این کودکان پیشرفت کمی در افزایش توانایی شناختی پیدا می کنند ( هربرت ترجمه فیروزبخت ۱۳۸۰) .با توجه به موارد مطروحه به نظر می رسنال ارائه روش های غیر دارویی و غیر تهاجمی که عارضه جانبی بر بیمار نداشته و در بلند علت هزینه چندانی را بر خانواده تحمیل نکنند از اولویت خاصی در درمان برخوردار است ( ذوالفقاری، ۱۳۸۳). درمان اولیه این اختلال عبارت است از روان درمانی فردی کودک و مشاوره و آموزش مستقیم والدین در مهارتهای اداره کردن اطفال و ارزیابی دقیق تعاملهای خانوادگی (کاپلان سادوک – ترجمه پور افکاری، ۱۳۸۵)رویکردهای آموزش مهارتهای اجتماعی، آموزش مهارت های شناختی ، خانواده درمانی و رویکرد مداخلات مدرسه ای و همچنین دارو درمانی برای درمان این اختلال موثر دانسته شده است (شرودر، ۱۳۸۵ترجمه فیروزبخت)خود کنترلی به عنوان توانایی پیروی از درخواست تعالیل رفتار مطابق با موقعیت ها، به تاخیر انداختن ارضای یک خواسته یا یک کار و به طور کلی، رفتار در چهاچوب قابل قبول اجتماعی بدون مداخله ی فردی دیگر تعریف شده است. دارای مولفه های شناختی ، هیجانی و رفتار پست و باعث تسهیل رشد اخلاق و وجدان اخلاقی می شود. به این ترتیب مهارت خود کنترلی باز تاب رشد خویشتن است، برای اینکه فردی بتواند رفتارش را کنترل کند باید این نکته را که او عامل علی بک رفتار است درک کند و متوجه باشد که رفتار و پیامد آن حاصل عملی است که آنان تا حدی می تواند بر آن کنترل داشته باشد همچنین خود کنترلی بازتاب توانایی شناختی کودک برای ارزیابی یک موقعیت و مقایسه آن با هدایت تکانه ها بمنظور کاهش شدت آنها می باشد ( جان بزرگی ، ۱۳۸۷)روش های مختلفی برای آموزش خود کنترلی به کودکان مورد بررسی قرار گرفته است آموزش مهارت حل مسئله، تغییر توجه برای مهار خود و آموزش مهارت به تاخیر انداختن خواسته ها از آن جمله هستند (همان منبع)مطالعات انجام گرفته در سال های اخیر بین این مطلب است که شیوه های کنترل رفتار و کسب مهارت های اجتماعی مانند خود پاسخ دهی مشیت و حل مساله توسط خود کودک، یکی از وجوه درمانی برای این اختلال محسوب می گردد ( دادخواهی، ۱۳۸۶). با توجه به آنکه بسیاری از کودکان بیش فعال مسئله عدم کنترل بر تکانه های خود را در مراحل رشد خود دارند لازم است به آنها روش های مناسب رفتار را آموخت. در غیر این صورت میتواند به تشدید علائم این اختلال در سنین بالاتر بیانجامل. یکی از روش های مناسب و کارآمد استفاده از فتون خود کنترلی است.با توجه به موارد ذکر شده به نظر می رسد آموزش این مهارت ها سبب کم شدن فعالیت های جسمی و نیز منجر به افزایش دقت و توجه فرد شده و تعدیل ایجاد می نماید و در درمان اختلال مثمر ثمر می باشد روش هایی که تاکنون کمتر مورد استفاده قرار گرفته است.کودکان با اختلال کم توجهی بیش فعالی در شرایط مختلف مشکلات رفتاری گوناگونی دارند. یکی از مداخلاتی که به کودکان با اختلال کم توجهی بیش فعالی کمک خواهد کرد تا دید صحیح تری از تکنیک های خود داشته باشند، تکنیک های رفتاری شناختی می باشد. با استفاده از این تکنیک می توانیم روی یک زمینه ی خاص که کودک مشکل دارد مانند رفتار تکیه کنیم و به کودک می توانیم کمک کنیم تا خود ابده الش را به گونه ای تغییر دهد که بتواند به اهداف برسد با اینکه به او کمک کنیم تا تصور از خودش را تغییر دهد بطوری که دید صحیح تری نسبت به خودش داشته باشد همچنین می توانیم مهارت هایی را به کودک یاد دهیم که عملکرد واقعی او را در زمینه ی خاص افزایش دهد ( اورکمن وکاتز ترجمه محمد اسماعیل .۱۳۷۸)آموزش خود کنترلی به کودکان باعث می شود آنان بتوانند رفتارشان را خودشان کنترل کنند و در نتیجه کمتر به حمایت بیرونی یعنی تقویت با والدین وابسته شوند ( محمد اسماعیل، ۱۳۸۳).یکی دیگر از وجوه درمانی این اختلال اصلاح رژیم غذایی و حذف مواد رنگی و نگهدارنده و طعم دهنده ها و بسیاری از مواد مضر از برنامه غذایی روزانه ی این افراد است که سبب کاهش علائم بیماری گردیده است (کوردون و چانگ، ۲۰۰۸). درمان های مذکور ممکن است این شرایط را فراهم اورند که برای مدیریت رفتار در محیط های خانه و مدرسه مقادیر پایین تر دارو به کار گرفته شود و این امر می تواند سبب افزایش رضایت از درمان گردد.حال این سوال مطرح میشود که ایا روش های آموزش خود کنترلی و اصلاح رژیم غذایی به تنهایی و یا ترکیبی از هر دو، می توانند در کاهش علائم این اختلال موثر واقع شوند؟ کدام یک از این روش ها موثرترند؟

اهمیت پژوهش

با توجه به این مطلب که این اختلال به گونه ای است که علاوه بر خود شخص، خانواده، مدرسه و دوستان را تحت تاثیر خود قرار میدهد، همچنین محدودیت دارو درمانی بخاطر اثرات محدود پر مشکلاتی مانند پیشرفت تحصیلی و روابط با همسالان و عدم پیوستگی درمان بدلیل اثرات جانبی داروها چون بیخوابی، بارداری اشتها و کمی اثرات حمایت کننده از این اختلال، پرداختن به درمان هایی که این بار منفی را از دوش خانواده ها بر می دارد لازم و ضرور پست. مطالعات انجام گرفته در سال های اخیر مبین این مطلب است که شیوه های کنترل رفتار و کسب مهارت های اجتماعی مانند خود پاسخ دهی مثبت و حل مساله توسط خود کودک، یکی از وجوه درمانی برای این اختلال محسوب می گردد ( دادخواهی، ۱۳۸۶). از طرفی تحقیقات زیادی بر روی دارو درمانی انجام گرفته و به وجوه درمانی دیگر کمتر توجه شده است، از این رو پرداختن به این نوع درمان های مکمل ضرورت بیشتری می یابد.

هدف پژوهش

پژوهش حاضر به منظور مقایسه ی تاثیر روش های خود کنترلی رفتار و اصلاح رژیم غذایی در کاهش علائم بیش فعالی کودکان انجام میگیرد. همچنین در این پژوهش به موارد زیر پرداخته می شود:

1. میزان تاثیر روش های خود کنترلی بر کاهش علائم بیش فعالی
2. میزان تاثیر اصلاح رژیم غذایی بر کاهش علائم بیش فعالی
3. بررسی میزان تاثیر مجموع روش های کنترل بر خود و اصلاح رژیم غذایی بر کاهش علائم بیش فعالی

فرضیه های پژوهش

۱٫­روش های خود کنترلی در کاهش علائم بیش فعالی موثر است.

.۲ اصلاح رژیم غذایی در کاهش علائم بیش فعالی موثر است.

۳ . ترکیب هر دو روش کنترل بر خود و اصلاح رژیم غذایی در کاهش علائم بیش فعالی موثر هستند

متغیرهای پژوهش

– متغیرهای مستقل

الف) رژیم غذایی

ب) روش های خود کنترلی

ج) برنامه ترکیبی رژیم غذایی همراه با روش های خود کنترلی

– متغیر وابسته

علائم کمبود توجه – بیش فعالی

متغیرهای کنترل

۱-­دامنه ستی :۹-۷سال

۲- دوره تحصیلی : ابتدایی

۳- جنس : دختران

تعاریف مفهومی

الف) رژیم غذایی

غذای مورد نیاز و مقدار کالری لازم برای هر فرد (دادخواهی، ۱۳۸۶)

ب) روش های خود کنترلی

برنامه ای رفتاری که به ایجاد روال ها و قواعد رفتاری و بازبینی دقیق در مورد نحوه پاسخگویی کودک به این قواعد تاکید می کند (پورافکاری، ۱۳۷۶)

ج) بیش فعالی : پر تحرکی، بی توجهی، بی قراری و رفتارهای ناگهانی (پورافکاری، ۱۳۷۶)

تعاریف عملیاتی

الف) رژیم غذایی

شامل تدوین برنامه ی غذایی برای یک ماه (صبحانه، نهار، شام) و با رعایت کامل حذف مواد تحریک کننده است.

ب) روش های خود کنترلی۔

شامل ۸ جلسه برنامه ی درمانی رفتاری که با مداخلات رفتاری سعی در کسب مهارت های اجتماعی در کودک می گردد

ج) علائم کمبود توجه بیش فعالی

نمره ای که کودک در زیر مقیاس های کمبود توجه-بیش فعالی پرسش نامه علائم مرضی(- CSI 4) بدست می آورد ملاک سنجش در پژوهش حاضر است .